21
Tizim kirishlari va chiqishlari orasidagi bog‗lanishlarni ifodalash uchun
uzluksiz yoki diskret tarzdagi model qo‗llaniladi. Bulardan еng oddiysi,
chiziqli bir
o‗zgaruvchili (bir kirish va bir chiqishli) modeldir:
y(t) = R x(t)
yoki
y(
) = R x(
),
R - chiziqli operator, konstantaga ko‗paytirish, integrallash yoki
differentsiallash. Nochiziqli operatorning misoli: darajaga oshirish.
Iqtisodiy obyektning dinamik
modeli - faqat funksional еmas, tarkibiy-
funksional ham bo‗lishi mumkin, ya‘ni, unda tarkib ham aks еtgan bo‗lishi mumkin.
Iqtisodiy tizimlarni o‗rganishda
chiqishning
kirishlar o‗zgarishiga reaktsiyasi
odatda ―bir onda‖ bo‗ladi, deb faraz qilinadi. Bunday
tizimlar kinematik yoki
inertsionmas tizimlar deyiladi (o‗tish jarayoni, inertsiallik,
dempfer xususiyatlar
bularda е‘tiborga olinmaydi).
Kinematik modellarda tizimning, ―qora qutining‖ ichki tuzilishi ochilmaydi.
Shuning uchun, dinamik modellar bulardan ―mazmunliroq‖ hisoblanadi.
Demak, tizimlarning o‗ziga o‗xshash, modellar ham, statik va dinamik turlarga
bo‗linadi. Umuman, modellarning, xususan makromodellarning klassifikatsiyasi bilan
hali yana tanishamiz (sonli, grafik, mantiqiy, imitatsion, normativ, prognoz va b. tur
modellar
bor).
Matematik
modellar,
xususan,
IMM,
shu
jumladan
makromodellarning asosiy turlari va tasnifi to‗g‗risida quyidagi jadval yaxshi
tassavvur beradi.
Statik modellarda kattaliklar vaqtga bog‗liqmasdek qaraladi. Model‘ tizimning
ma‘lum bir momentdagi holatini ifodalaydi.
Dinamik modellarda, statik modellardan farqli, kattaliklar vaqtga bog‗liq, vaqt
funksiyasidek.
Hozirgi davrda iqtisodiy tizimlardagi jarayonlarni
modellashtirish ancha
yuksaklikka еrishgan. Hozirda juda ko‗p boshqaruv qarorlari, turli modellarga
asoslangan hisob-kitoblar natijalariga qarab qabul qilinadi.
Ular iqtisodiy tahlilda,
prognozlar
tuzishda,
optimal
qarorlar
tayyorlashda,
operatsiyalarni
avtomatlashtirishda qo‗llaniladi.
