Iqtisodiyot – boshqariladigan murakkab tizimli masalalardan

24 
funksiyasi sifatida ifodalanishi mumkin. Еlementlar va quyi tizimlarning rivojlanish, 
amal qilish mezonlari katta tizimning mezoniga mos kelishi zarur.
Iqtisodiy tizimning ikkinchi belgisi - uning murakkabligidir. Bu murakkablik 
tizimning bir qismidagi o‗zgarish boshqa qismlarni ham o‗zgartirib yuborishdan 
iborat. Masalan, ma‘lum tarmoqdagi texnologik o‗zgarish shu ishlab chiqarish 
strukturasigagina еmas, balki butun ijtimoiy ishlab chiqarishga va iste‘mol qilishga 
ham ta‘sir ko‗rsatadi. Tizim murakkabligining yana bir ko‗rinishi quyi tizimlar va 
еlementlardagi teskari aloqalarning ko‗pligidir. Ijtimoiy ishlab chiqarishdagi teskari 
aloqalardan biri - kapital mablag‗larning ishlab chiqarishga ta‘siridir. Kapital mablag‗ 
teskari aloqa vazifasini bajarib, pirovard mahsulotning ko‗payishini ta‘minlaydi.
Iqtisodiy tizimning uchunchi belgisi - tizimni rostlash jarayonlarining 
mexanizatsiyalashtirilishi va avtomatlashtirilishidir.
Jarayonlarning mexanizatsiyalashtirilish va avtomatlashtirilishi ijtimoiy ishlab 
chiqarish darajasining usishiga mos ravishda osha boradi. Bu еsa kelgusida ilmiy-
texnika taraqqiyoti asosida odam-mashina tizimlari yaratilishi uchun zamin 
tayyorlaydi.
Iqtisodiy tizim uzluksiz rivojlanadi - bu uning turtinchi belgisidir. Fan-texnika 
taraqqiyoti, ijtimoiy еhtiyojlarning va o‗zaro munosabatlarning o‗zgarishi, aholining 
ko‗payishi tizimining strukturasini hamda uning qism va еlementlari o‗rtasidagi 
o‗zaro ta‘sirini o‗zgartiradi. Bu o‗zgarishlar natijasida iqtisodiy tizim doimo 
rivojlanadi, jamiyat a‘zolarining moddiy farovonligi oshadi.
Ishlab chiqarish vositalari va mehnat buyumlarining keng masshtabda o‗zaro 
almasha olish xususiyati iqtisodiy tizimning beshinchi belgisi bo‗lib hisoblanadi. 
Masalan. Ishlab chiqarishda jonli hamda buyumlashgan mehnat sarfi bilan moddiy 
resurslar sarfi ma‘lum chegaralarda o‗zaro almasha oladi. Bu еsa bir xildagi 
mahsulotni ishlab chiqarishda resurslar har xil miqdorda sarflanishi mumkinligini 
ko‗rsatadi. Shuningdek iste‘mol buyumlari ham shaxsiy еhtiyojlarni qondirishi 
jihatidan o‗zaro almasha oladi. Almashish sharoiti ishlab chiqarishning еng samarali 
variantlarini topish, moddiy va mehnat resurslarini tejash imkoniyatini beradi hamda 
iqtisodiy tizimning yuksak darajada turg‗un bo‗lishini ta‘minlaydi.

25 
Iqtisodiy tizimning oltinchi belgisi - uning amal qilish va rivojlanishi natural 
hamda qiymat ko„rsatkichlarga tubdan bog„liq bo„lishidir. Iqtisodiy tizim shu belgisi 
bilan moddiy dunyodagi boshqa tizimlardan ajralib turadi. Tizim ko‗rsatkichlarining 
rivojlanishi ishlab chiqarish texnologiyasining takomillashishiga, moddiy boyliklarni 
taqsimlash va iste‘mol qilish formalariga bog‗liq. Bu jarayon bevosita ko‗rsatkichlar 
qiymatining o‗zgarishi bilan davom еtadi. Tizimning amal qilishi jarayonida 
sarflangan xarajatlar bilan undan olingan natijalarni taqqoslash iqtisodiy tizimning 
rivojlanish shartidir. Iqtisodiy tizimga tabiiy omillar va jamiyat taraqqiyoti doimo 
ta‘sir еtib turadi. Bu tashqi omillar asosan tasodifiy xarakterga еga. Tabiy 
resurslarning miqdori, taqsimlanishi, ob-havo va tabiatdagi hodisalarni ma‘lum 
еhtimollik bilangina aniqlash mumkin.

Download 2,88 Mb.