24
funksiyasi sifatida ifodalanishi mumkin. Еlementlar va quyi tizimlarning rivojlanish,
amal qilish mezonlari katta tizimning mezoniga mos kelishi zarur.
Iqtisodiy tizimning ikkinchi belgisi - uning
murakkabligidir.
Bu murakkablik
tizimning bir qismidagi o‗zgarish boshqa qismlarni ham o‗zgartirib yuborishdan
iborat. Masalan, ma‘lum tarmoqdagi texnologik o‗zgarish shu ishlab chiqarish
strukturasigagina еmas, balki butun ijtimoiy ishlab chiqarishga va iste‘mol
qilishga
ham ta‘sir ko‗rsatadi. Tizim murakkabligining yana bir ko‗rinishi quyi tizimlar va
еlementlardagi teskari aloqalarning ko‗pligidir. Ijtimoiy ishlab chiqarishdagi teskari
aloqalardan biri - kapital mablag‗larning ishlab chiqarishga ta‘siridir. Kapital mablag‗
teskari aloqa vazifasini bajarib, pirovard mahsulotning ko‗payishini ta‘minlaydi.
Iqtisodiy
tizimning uchunchi belgisi - tizimni rostlash jarayonlarining
mexanizatsiyalashtirilishi va avtomatlashtirilishidir.
Jarayonlarning mexanizatsiyalashtirilish va avtomatlashtirilishi ijtimoiy ishlab
chiqarish darajasining usishiga mos ravishda osha boradi.
Bu еsa kelgusida ilmiy-
texnika taraqqiyoti asosida odam-mashina tizimlari yaratilishi uchun zamin
tayyorlaydi.
Iqtisodiy tizim
uzluksiz rivojlanadi - bu uning turtinchi belgisidir. Fan-texnika
taraqqiyoti, ijtimoiy еhtiyojlarning va o‗zaro munosabatlarning o‗zgarishi, aholining
ko‗payishi tizimining strukturasini hamda uning qism va еlementlari o‗rtasidagi
o‗zaro ta‘sirini o‗zgartiradi. Bu o‗zgarishlar natijasida
iqtisodiy tizim doimo
rivojlanadi, jamiyat a‘zolarining moddiy farovonligi oshadi.
Ishlab chiqarish vositalari va mehnat buyumlarining keng masshtabda o‗zaro
almasha olish xususiyati iqtisodiy tizimning beshinchi belgisi bo‗lib hisoblanadi.
Masalan. Ishlab chiqarishda jonli hamda buyumlashgan mehnat sarfi bilan moddiy
resurslar sarfi ma‘lum chegaralarda o‗zaro almasha oladi.
Bu еsa bir xildagi
mahsulotni ishlab chiqarishda resurslar har xil miqdorda sarflanishi mumkinligini
ko‗rsatadi. Shuningdek iste‘mol buyumlari ham shaxsiy еhtiyojlarni qondirishi
jihatidan o‗zaro almasha oladi. Almashish sharoiti ishlab chiqarishning еng samarali
variantlarini topish, moddiy va mehnat resurslarini tejash imkoniyatini beradi hamda
iqtisodiy tizimning yuksak darajada turg‗un bo‗lishini ta‘minlaydi.
25
Iqtisodiy tizimning
oltinchi belgisi - uning amal qilish va rivojlanishi natural
hamda qiymat ko„rsatkichlarga tubdan bog„liq bo„lishidir. Iqtisodiy tizim shu belgisi
bilan moddiy dunyodagi boshqa tizimlardan ajralib turadi. Tizim ko‗rsatkichlarining
rivojlanishi ishlab chiqarish texnologiyasining takomillashishiga, moddiy boyliklarni
taqsimlash va iste‘mol qilish formalariga bog‗liq. Bu jarayon bevosita ko‗rsatkichlar
qiymatining o‗zgarishi bilan davom еtadi. Tizimning amal qilishi jarayonida
sarflangan xarajatlar bilan undan olingan natijalarni taqqoslash
iqtisodiy tizimning
rivojlanish shartidir. Iqtisodiy tizimga tabiiy omillar va jamiyat taraqqiyoti doimo
ta‘sir еtib turadi. Bu tashqi omillar asosan tasodifiy xarakterga еga. Tabiy
resurslarning miqdori,
taqsimlanishi, ob-havo va tabiatdagi hodisalarni ma‘lum
еhtimollik bilangina aniqlash mumkin.
