90
mumkin.
Bu
holda
axborot
boshqarilmaydigan,
boshqariladigan
va
boshqariluvchi bo‗lishi mumkin.
Boshqarilmaydigan axborot - bu, tabiiyki, ham butun iqtisodiyot uchun, ham
alohida modellar uchun to‗g‗ri bo‗lgan еkzogen axborotdir.
Еkzogen axborot еsa
boshqariladigan va boshqaradigan bo‗lishi mumkin.
Boshqariladigan ko‘rsatkich – bu, uni belgilovchi omillarning o‗zgarishiga
qarab kelajakda (prognozda) o‗zgarishi mumkin bo‗lgan ko‗rsatkichdir.
Masalan, agar aholining uzoq muddatli iste‘mol tovarlariga talabi aholi
daromadlari va soliqqa tortish darajasining funksiyasi sifatida modellashtirilsa,
prognozlashtirilayotgan еhtiyoj boshqariladigan ko‗rsatkichdir.
Bunda talab
modelidagi omillar ham boshqariladigan, ham boshqaruvchi bo‗lishi mumkin. Agar
«aholi daromadi» ko‗rsatkichi ushbu model doirasida boshqa omillarning funksiyasi
sifatida aniqlansa,
u - boshqariladigan axborot, hukumat uchun federal soliqlar
darajasi еsa boshqaruvchidir.
Boshqaruvchi ko‘rsatkich – bu, davlat siyosatining,
milliy iqtisodiyot va
uning obyektini davlat tomonidan tartibga solish vositasi bo‗ladigan har qanday
ko‗rsatkichdir.
Prognozlashning instrumental o‗zgaruvchilari deb milliy iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish amalga oshiriladigan boshqaruvchi ko‗rsatkichlarga
aytiladi. Prognozlashning instrumental taxminiy ro‗yxati quyidagilarni o‗z
ichiga
oladi:
- еkologik andazalar tizimi;
- bilvosita soliqlar;
-
bevosita soliqlar;
- amortizatsiya ajratmalari;
- davlat byudjetining umumiy xarajatlari;
- davlat byudjetining umumiy tarkibi;
- pul-kredit siyosatining instrumentlari: hisob stavkasi,
minimal zahiralar
me‘yori;
- davlat korxonalari va tabiiy monopoliyalar mahsulotining narxi;
91
- bojxona bojlarining umumiy darajasi;
- bojxona bojlarining tarkibi;
- soliqlar bo‗yicha imtiyozlar;
- kreditlar bo‗yicha imtiyozlar.
Aniqlik va ishonchlilikda yo‗qotishlarni kamaytirish uchun 2 ta qoidadan
foydalaniladi:
1.
Sohani chegaralash qoidasi - bir-biriga u yoki bu darajada parallel ravishda
o‗zgaradigan o‗zgaruvchilarni agregatlash mumkin.
2.
Еkvivalent natijalar qoidasi - natija ko‗rsatkichlariga tahlil yoki
prognozning ta‘siri bir xil bo‗lgan o‗zgaruvchilarni agregatlash mumkin.
Sohani chegaralashga misol: jahon bozorida qandaydir tovarga bo‗lgan narx
har doim bir xil nisbatlarda o‗zgaradi.
Еkvivalent natijalarga misol: qurilish yoki import litsenziyalarni berish. Agar
davlat tomondan beriladigan litsenziyalarning umumiy summasi belgilangan bo‗lsa,
ularni olishning yo‗llari ko‗p. Agarda litsenziyalanadigan qo‗rinishning barcha turlari
bir xil makroiqtisodiy natija bersa, ya‘ni
ularning YAMM, bandlik va boshqa
makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarga ta‘sir darajasi bir xil bo‗lsa, bir ko‗rsatkich - umumiy
summa bilan foydalanish mumkin
