8. 2. Model turlari. Iqtisodiy-matematik masalalarning tasnifi
Modellashtirish usuli istalgan tabiatli obyektlarni tekshirish uchun qo‗llanilishi
mumkin bo‗lganidek, o‗z navbatida istalgan obyekt modellashtirish vositasi bo‗la
oladi. Iqtisodiy jarayonlar va ko‗rsatkichlarni modellashtirishda turli xil usullardan
foydalaniladi.
Ushbu usullar yordamida tuziladigan barcha modellarni 2 turga bo‗lish
mumkin: Moddiy modellar va ideal modellar.
Moddiy modellar real obyektlarni tabiiy va sun`iy materiallar yordamida aks
еttiradi: bo‗r bilan doskada, karton bilan maket tuzish, qalam bilan formula yozish,
metalldan aviamodel yasash.
Ideal modellar odamni fikrlash jarayoni bilan chambarchas bog‗langandir.
Bunday modellar bilan operatsiyalar miyada amalga oshiriladi. Misol qilib,
hayvonlarning harakatini keltirish mumkin.
96
Moddiy modellar o‗z o‗rnida fizik va belgili modellardan iborat.
Fizik modellar real obyektni fizik tabiatini aks еttiradilar va asosan fizik
xossalarini ifodalaydilar. Ular ko‗proq texnika fanlarida qo‗llaniladi. Iqtisodiyotda
fizik modellar asosan iqtisodiy tajriba sifatida qo‗llaniladi. Masalan, bitta korxonada
o‗tkazilgan tajriba natijalari butun tarmoqka ko‗chiriladi. Lekin, fizik
modellashtirishni imkoniyatlari chegaralangan, chunki tizimni bitta еlementiga mos
kelgan natija butun tizimga mos kelavermaydi.
Belgili modellar har xil tillarda ifodalanishi mumkin: so‗zlashuv tilida,
algoritmik, grafik, matematik tilda.
Iqtisodiyotda еng keng qo‗llaniladigan modellardan biri - bu iqtisodiy-
matematik modellardir. Matematik modellashtirish - iqtisodiy jarayonlarni
tenglamalar, tengsizliklar, funksional, logik sxemalar orqali ifodalash deb
tushuniladi.
Matematik modellashtirish keng ma‘noda o‗z tabiatiga ko‗ra turli, lekin
o‗xshash matematik bog‗lanishlar bilan tasvirlanuvchi jarayonlarni o‗rganuvchi
tekshirish va izlanishlar usulidir. Zamonaviy ilmiy-texnik revolyutsiyasi sharoitida
matematik modellashtirish va uning muhim iqtisodiy usullari rejalashtirish va
boshqaruv tajribasida еng asosiy o‗rinni еgallaydi. O‗z rivojining yangi bosqichida
matematik modellashtirish bilan uzviy bog‗langandir. Obyektning matematik modeli
aniq matematik masala («model-masala») kabi kamida 2 guruh еlementlarini o‗z
ichiga oladi:
1) aniqlash kerak bo‗lgan obyekt xarakteristikasi (noma‘lum kattaliklar) - y =
(y
i
) vektor komponentlari;
2) modellashtirilayotgan
obyektga
nisbatan
hisoblanadigan
tashqi
o‗zgaradigan shartlar xarakteristikasi - x = (x
i
) vektor komponentlari.
|
