15
materiallar, mehnat, ish haqi va tayyor mahsulotlar hisobi bo’yicha
vazifalarni
echishdan olingan yakuniy ma’lumotlar asosiy manba bo’ladi.
Buxgalteriya hisobi vazifasini echishning dasturiy ta’minlanishi ishlab
chiqarishning ko’rib chiqilgan pallalarining hisob vazifalarini integratsiyalash hamda
tashqi aloqalarning mavjudligini hisobga olish bilan ko’riladi.
Buxgalteriya hisobining tashkilotlar bilan axborotli aloqasiga alohida to’xtash
zarur. Asosan bu aloqa me’yoriy va uslubiy materiallarni olish, hamda yig’ma
moliyaviy hisobotni manfaatdor tashkilot — yuqori ma’muriy idoralar, soliq
qo’mitasi, statistika idoralari, moliyaviy tashkilotlar va boshqa-larga berishdan
iboratdir. ShKda olingan buxgalteriya hisobotlari-ning shakllarini
yuqori idoralarga
taqdim etish qonunlashtirilgan. Bu tashkilotlarga axborotlarni magnitli manbalar va
aloqa kanallari bo’yicha topshirish haqidagi masalalar hal qilinmoqda.
Banklar bilan aloqa uchun «Mijoz-Bank» tizimi bo’yicha axborotlarni
maishnalararo almashtirish ko’zda tutilmoqda.
Tashkilotning hisob-kitob schyotiga xizmat ko’rsatuvchi bank hisob-kitob
schyotlarini tezkor boshqarish bo’yicha xizmatlarni to’g’ridan-to’g’ri taklif kiladi.
«Mijoz-Bank» dasturi to’lov topshiriqnomalarni yaratish, ularni bankka modem
bo’yicha uzatish, ShKda hisob-kitob raqamlaridan ko’chirmalar olishga imkon beradi.
Bunday axborotlarning himoyalanishini ta’minlash uchun elektron imzodan (usiz
uzatilayotgan hujjatlar haqiqiy emas) hamda axborotlarni shifrlashning maxsus
tizimidan foydalaniladi. Tizim g’oyatda qulay, vaqtni tejaydi
va turli mijozlardan
nullarni hisob-kitob raqamiga kelishi haqida axborotlarni olishga imkon beradi va shu
tariqa ularga xizmat ko’rsatishni tezlashtiradi. Bundan tashqari «Mijoz-Bank» tizimi
to’lovlarni amalga oshirish uchun bankka borishdan tashkilotni ozod qiladi.
Hisobxona ichidagi va tashqarisidagi turli bo’linmalarda vujudga keluvchi
ko’plab boshlang’ich hujjatlarning katta hajmi hamda me’yoriy ma’lumotnomaviy
hujjatlardan keng foydalanish bilan ta’riflanuvchi buxgalteriya hisobi axborot
ta’minlanishining ba’zi xususiyatlari haqida to’xtab o’tamiz.
Barcha xo’jalik operatsiyalari boshlang’ich buxgalteriya hujjati — xo’jalik
operatsiyasi sodir bo’lganligi haqidagi to’liq va ishonchli yozma guvohnomada qayd
etiladi. Hujjat yuridik kuchga ega. Ularni shakllantirish va qo’llash bo’yicha umumiy
uslubiy rahbarlik O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat statistika
qo’mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Ular hujjatlar haqidagi qoidalarni nashr qiladi,
boshlang’ich hujjatlarning namunaviy shakllarini ishlab chiqadi, yo’riqnomaviy va
uslubiy materiallarni nashr etadi.
Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo’linadi. Sohalararo
hujjatlar barcha korxona va tashkilotlarda qo’llanish uchun yagona bo’ladi. Ularga
asosiy vositalarning hisobi bo’yicha hujjatlar, kassa va to’lov
hujjatlari, hisob
beruvchi shaxslar bilan hisob-kitoblar uchun hujjatlar kiradi. Kichik korxonalarda
buxgalteriya hisobini olib borish va yagona hisob registrlarini qo’llash bo’yicha
tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy xarakterga ega. Ular asosida har bir soha ushbu
soha hisobining o’ziga xosligini e’tiborga olgan holda o’z hujjat-larining shakllarini
ishlab chiqishlari mumkin. Hujjatlarning sohaviy shakllari mehnat va ish haqi hisobi,
materiallar hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi uchastkalarida qo’llaniladi.
Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari DTS, hujjatlarning bir shaklga
keltirilgan tizimlari talablarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi va kompyuterli
ishlab chiqarish tomonidan qo’yiladigan talablarni aks ettiradi.
Buxgalteriya hisobining hujjatlari turli belgilari bo’yicha tasniflanadi:
•
belgilanishi bo’yicha — farmoyish beradigan, ijroiya (oqlaydigan),
hisobli
rasmiylashtiruvchi, murakkab;
•
xo’jalik operatsiyalari mazmuni bo’yicha — moddiy, pulli hisoblash;
•
aks ettirgan operatsiyalarning hajmi bo’yicha — yagona (birlamchi) yoki
yig’ma;
•
foydalanish usuli bo’yicha — bir martali va jamlovchi;
•
hisobga oladigan o’rinlarning soni bo’yicha — bir qatorli va ko’p qatorli;
•
tizilish joyi bo’yicha — ichki va tashqi;
•
to’ldirish usuli bo’yicha — qo’lda, hisobni avtomatlashtirish vositalari
yordamida.
Hisob hujjatlarini rasmiylashtirish (qo’lda yoki kompyuterlarda) texnikasi
korxonaning buxgalteriya xizmati, uning ishlab chiqish va vazifaviy bo’linmalarini
kompyuterlar bilan texnik jihozlanish darajasiga bog’liq. Ammo ayrim xo’jalik
operatsiyalarini rasmiylashtirishning amaldagi qoidalari bir qator hollarda hujjatlarni
qo’lda tuzishni ko’zda tutadi.
Tasniflagichlar va kodlardan ajratilgan guruhlovchi (bir yoki bir necha) alomat,
masalan, bo’linmalar, tsexlar, brigadalar bo’yicha ishlovchilar asosida buxgalteriya
hisoblari, ma’lumotlar va guruhlar tuzish uchun foydalaniladi.
Buxgalteriya
vazifalarini kompyuterlashtirishda tasniflagichlarning har xil turlari:
umumdavlat,
