O’z-o’zini tekshirish uchun savollar

77 
5-BOB. UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR HISOBINI 
AVTOMATLASHTIRISH 
5.1. 
Asosiy vositalar va NMAlarni sotib olish hisobi. 
5.2. 
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirishi. 
5.3. 
Asosiy vositalarning modernizatsiyasi. 
5.4. 
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarilishi. 
5.1. Asosiy vositalar va NMAlarni sotib olish hisobi 
Asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo’jalik 
faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar 
ko’rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga 
oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar. 
Uzoq muddatli aktivlar korxonaning mol-mulki, zavod binolari, asbob-
uskunalari hisoblanadi. Uzok muddatli aktivlarni sotib olishda yirik hajmdagi 
investitsiyalar safarbar etiladi.
11
 
Nomoddiy aktivlar - korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar 
bajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida 
yoxud ma’muriy va boshqa funktsiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat 
mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo’lmagan mol-mulk 
ob’ektlari. 
Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga bir vaqtning o’zida javob 
beradigan moddiy aktivlar kiritiladi: 
a) bir yildan ortiq xizmat muddati; 
b) bir birlik (to’plam) uchun qiymati O’zbekiston Respublikasida (xarid 
paytida) 
belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bo’lgan 
buyumlar. 
Asosiy vositalar harakati bilan bog’liq operatsiyalarni avtomatlashtirish 
(Osnovnie sredstva) vkladkasi orqali amalga oshiriladi. Asosiy vositalarni hisobga 
qabul qilish, qayda baholash, ta’mirlash, hisobdan chiqarishga oid ma’lumotlar 
(Prinyatie k uchetu OS – Oborudovanie- Organizatsiya- Schyot va xokazolar) 
kiritilib, buhgalteriya hisobini yuritishning uzluksizligi ta’minlanadi.
11
Accounting information systems. James A. HALL. 281-bet 

Asosiy vositalarni qayda baholash Pereotsenka OS ili NMA satriga o’zgartirish 
kiritish orqali amalga oshiriladi. Bunda Pereotsenka OS ili NMA satri bo’yicha yangi 
davr uchun ma’lumotlarni yangilash (Dobavit- Zapolnit) buyruqlarini ketma-ket 
berish orqali amalga oshiriladi.
Qayta baholashning qaysi turini ko’llash (Koefitsienti gruppi, Zagruzit s sayta 
www.fides.uz
) buxgalter tomonidan tanlanadi.
Korxona rahbari hisobot yilida buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga 
olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga haqli. 
Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinadi, agar: 
a) korxonaga kelgusida aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda kelib tushishiga 
ishonch bo’lsa; 
b) aktiv qiymatini aniq baholash mumkin bo’lsa. 
Asosiy vositalar boshlang’ich qiymat bo’yicha hisobga olinadi. 
Asosiy vositalar korxona balansiga sotib olish qiymati (etkazib beruvchiga 
to’langan summa) va asosiy vositalarni xarid qilish bilan bog’liq barcha xarajatlarni 

79 
o’z ichiga olgan boshlang’ich qiymati bo’yicha kiritilishi lozim. 
Asosiy vositalarni sotib olish bilan bog’liq xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
ro’yxatga olish yig’imlari, davlat bojlari va asosiy vositalarga bo’lgan huquqni sotib 
olish (olish) bo’yicha amalga oshirilgan boshqa shunga o’xshash to’lovlar;
bojxona bojlari va yig’imlari; 
asosiy vositalar ob’ektlarini sotib olish (barpo etish) munosabati bilan soliqlar va 
yig’imlar summalari (agar ular qoplanmasa) ;
asosiy vositalar ob’ektlarini sotib olish (barpo etish) bilan bog’liq axborot va 
maslahat xizmatlari uchun to’lanadigan summalar; asosiy vositalar ob’ektlarini 
etkazib berish (barpo qilish) xatarini sug’urtalash bo’yicha xarajatlar;
asosiy vositalar ob’ektini sotgan vositachilarga to’lanadigan mukofotlar; asosiy 
vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga tushirishga oid xarajatlar; 
aktivdan maqsadga muvofiq foydalanish uchun uni ishchi holatga keltirish bilan 
bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar. 
Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni to’lashga doir xarajatlar qarzga 
olingan sarmoya hisobidan butkul yoki qisman sotib olingan asosiy vositalarning 
boshlang’ich qiymatiga kiritilmaydi. 
Sotib olingan asosiy vositalar haqini to’lash bilan bog’liq bank xizmatlari, 
akkreditiv ochish, xorijiy valyutani o’tkazganligi va konvertatsiya qilganligi uchun 
bankka vositachilik haqi to’lash bo’yicha xarajatlarni qo’shgan holda, shuningdek 
shartnomani tayyorlash va ro’yxatga olish xarajatlari asosiy vositalarning 
boshlang’ich qiymatiga kiritilmaydi, balki ular yuzaga kelgan hisobot davrida 
xarajatlar sifatida tan olinadi. 
Agar shartnoma shartlarida sotib olingan asosiy vositalar haqini kechiktirib yoki 
bo’lib-bo’lib to’lash nazarda tutilgan bo’lsa, unda mazkur asosiy vositalar 
buxgalteriya hisobiga kechiktirib yoki bo’lib-bo’lib to’lashni hisobga olmagan 
holdagi sotib olish qiymati bo’yicha qabul qilinadi. Bunda sotib olish qiymati va 
to’lovning umumiy summasi o’rtasida yuzaga keladigan farq kechiktirib yoki bo’lib-
bo’lib to’lash davri davomida joriy to’lovning kechiktirib yoki bo’lib-bo’lib to’lash 
bo’yicha to’lovlarning umumiy summasidagi solishtirma og’irligiga bog’liq holda 
moliyaviy xarajatlar (foizlar bo’yicha xarajatlar)ga kiradi. 
Asosiy vositalar sotib olish va ularning harakati bilan bog’liq bir qancha 
sxemalar mavjud. 

Download 4,18 Mb.