9
kitobning vazifasidan
tashqariga chiqib ketadi, shuning uchun prinsiplarning
yuzaki soddalashtirilgan xolatda o‘rganib chiqamiz.
Biroz
oldinroq
shakilangan
kvant
mexanikasining
xulosasiga,
soddalashtirilgan Bor atom modeliga ko‘ra elektronlar atom yadrosining atrofida
o‘ziga tegishli bo‘lgan orbitalarda aylanma xarakat qilishi va elektronlarning atom
markaziga nisbatan joylashinini shu orbitalar terminlari
orqali aniqlash qabul
qilingan. Atomning bu modeli 1.1 – rasmda keltirilgan.
1.1 – rasm. Atomning Bor modeli
1
Callister William D. Jr., Materials
Science and Engineering, an Introduction. Wiley and Sons.UK 2014 (22-26 rages.)
Kvant-mexanikasining yana bir muxim pritsiplaridan biri bu elektron
energiyasining
kvantlanishi, ya’niy elektron energiyaning faqat qandaydir aniq
qiymatiga ega bo‘lishi mumkin. Elektroning energiyasi o‘zgarishi mumkin, ammo
bu o‘zgarish keskin o‘zgarish yoki sakrash orqali amalga oshadi, ya’niy
uning
energiyasi yoki oshadi (energiya yutilish) yoki kamayadi (energiya chiqarilishi).
Bu jarayon aniq tartib asosida bo‘lib o‘tadi.
Bu jarayonni tassavvur qilish uchun eektronda hisoblangan energiya aniq
belgilangan pog‘onalarga yoki xoatlarga sarflanadi. Bu energetik xolat uzliksiz
ravishda o‘zgarmaydi, ammo aniq pog‘analarga taqsimlanadi. Misol tariqasida 1.2
a – rasmda Bor modeliga to‘g‘ri keladigan vodorodning energetik pog‘analari
keltirilgan.
Elektronning energiyasi manfiy qiymatda qabul qilingan bo‘lib, energiyaning
nol qiymati, ya’ni boshi erkin elektroning energiyasi hisoblanadi.
Albatda
vodorodnig atomidagi bitta elektroni undagi faqat bitta ruxsat etilgan xolatni
egalaydi.
10
SHunday kilib, Bor modeli bu vodorod atomidagi elektroning – xolatini
(elektron orbitalari) va energiyasini (energiyaning kvatlanish tenglamasi)
aniqlashning ilk bor urinishi hisoblanadi.
1.2- rasm. a – Bor modelidagi uchta birinchi pog‘oanasi vodorod atomiga tegishli;
b – vodorod elektroning energetik xolatiga mos keluvchi uchta pog‘onasi to‘lqinli
modeli bo‘yicha;
Bor modeli bir qator kamchiliklarga ega bo‘lib, u elektroning atomdagi ba’zi
xolat tamoyillarini tushintirib bera olmaydi.
Callister William D. Jr., Materials Science and Engineering, an Introduction. Wiley and Sons.UK 2014 (22-26 rages.)
Bu murakkabliklarni tushintirish to‘lqinli mexanik modeli yordamida o‘z echimini
topgan bo‘lib, unga ko‘ra elektron bir vaqtni o‘zida ham zarracha ham to‘lqin
xossasiga ega. Bu
modelga binoan elektron belgilagan orbitada xarakat kiladigan zarracha sifatida
emas balki, uning atom yadrosiga nisbatan joylashishi ehtimollik nuqtai
nazariyasidan tushintiriladi.
Boshqacha qilib aytgada, uning taqsimlanishini
tushuntirish uchun taqsimlanish ehtimollik funksiyasi yoki elektron buluti
tushinchalari kiritilgan.
11
1.3 – rasmda vodorod atomidagi elektron uchun Bor modeli va to‘lqinli
modellarni bir biriga tenglashtirish keltirilgan. Ushbu
kitobda kelusida ikkita
model ham qo‘llaniladi, bunda modellarning tanlanishi ularning berilgan
muommoni sodda tushintira olishiga bog‘lik bo‘ladi.
1.3. – rasm. Elektron xolatining taqsimlanish iboralari bo‘yicha Bor modeli (a) va
to‘lqinli modellarning (b) bir biriga tenglashirish.
