12
Asosiy sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan metall bu temir (
Fe
) bo’lib, uning
uglerod (
C
) bilan birikmasi qora metallarni tashkil etadi.
Mashinasozlikda ishlatiladigan metall va qotishmalar
Mashinasozlik sanoatida ishlatiladigan metallarni 93% ni qora metallar
tashkil etadi.
Dunyodagi barcha sohalarda mashina va mexanizmlar asosini qora metallar
tashkil qiladi. Shuning uchun har bir davlatning texnik jihatdan o’sganligi qora
metallarni qancha eritilganligi bilan ifodalanadi,qolgan metallar va ularni
qotishmalari rangli metallar gruppasiga kiradi.
Rangli metallardan sanoat
ahamiyatiga ega bo’lgan Mis-
Cu
, Alyuminiy –
Al
, Magniy –
Mg
, qo’rg`oshin-
Pb
,
rux-
Sn
, qalay va boshqalar bo’lib, texnik ahamiyatga egadir.
Rangli metallar qimmat bo’lgani uchun sanoatda iloji boricha ularni o’rnini
bosa oladigan qora metallardan ishlatishga harakat qilinadi.
Yuqorida ko’rsatilgan rangli metallardan tashkari sanoatda xrom
Cp
, nikel
Ni
,
marganets
Mn
, molibden
Mo
, kobolt
Co
, titan
Ti
ham ishlatiladi.
Bu metallar asosan, asosiy
materiallarni, xususiyatlarini yaxshilash uchun,
ularnga ma`lum xususiyatlar berish uchun qo’shimcha materiallar hisoblanadi.
Misol:
B
,
W
,
Ti
va
Co
lar esa qirqish instrumentlari tayyorlashda ishlatiladi.
Yuqoridagi hamma metallarni
texnik metallar deb aytamiz. Platina, oltin va
kumush metallarini
nodir metallar deb aytiladi.
Sanoatda va texnikada eng ko’p va keng tarqalgan nodir metall
qotishmalarning xususiyatlari oddiy metallar xususiyatlaridan ancha yuqori bo’ladi
va pishiq, talabga javob beradigan, har-xil xususiyatli qotishmalar olinadi. Oddiy
metallardan keng ishlatiladigani faqat mis va alyuminiy bo’lib, ular elektr simlari
va boshqa detallar tayyorlash uchun ishlatiladi.
Metallmas kimyoviy Elementlardan sanoatda eng muxim ro’l o’ynaydigan
metallmas Elementlar kislorod, uglerod, azot, vodorod, fosfor va oltingugurtdir.
Texnikada azotning birikmasi-ammiak gazi po’latning
sirtqi qismini qattiq
qilish, azotlantirish uchun ishlatiladi.
Kislorod sanoatda metallarni payvandlash va qirqishda, domna pechi va
konvertorlarda metall ishlab chiqarish jarayonini tezlashtirish uchun ishlatiladi.
13
Kremniy
Si
. Turli xil metall qotishmalarini olishda ishlatiladi, metallarni
jilvirlashda, silliqlashda kremniy karboniti SiC ishlatiladi.
Oltingugurt cho’yan va po’lat tarkibida juda oz miqdorda bo’ladi.
Uglerod olmos, grafit, toshko’mir holida uchraydi.
Po’lat va cho’yanni xossalari uglerodni miqdoriga va xolatiga bog`lik. (Erkin,
ya`ni grafit holida, temir
bilan birikkan, sementit holida bo’ladi)
Fosfor R juda ko’p metallar bilan tez birikadi temirning barcha uglerodli
birikmalari tarkibida mavjud. Fosfor bilan oltingugurt po’lat tarkibidagi zararli
Elementlar hisoblanadi.
Metallarni tuzilishi
Metall va qotishmalardan to’g`ri foydalanish uchun ularni xossalarini va bu
xossalari qanday sharoitda o’zgarishini bilish kerak. Tekshirishlar shuni
ko’rsatadiki, metall va qotishmani ichki tuzilishi yani strukturasi o’zgarishi bilan
ularning xossalari ham o’zgarar ekan.
Metallarni ichki tuzilishini o’rgatadigan fan
metallografiya deb aytiladi
.
Qattiq moddalar ikkiga: amorf moddalar va kristall moddalarga bo’linadi.
Amorf moddalarning atomlari tartibsiz joylashgan bo’ladi, ularni
sindirilganda ham tartibsiz yo’nalishda sinadi, siniqlarida tekis yuzalar bo’lmaydi.
qizdirilganda asta-sekin
yumshab boradi va suyuqlanadi, ularning muayyan bir
suyuqlanish va qotish temperaturasi bo’lmaydi. (Elim, kanifol, shisha va
boshqalar.)
Amorf degan so’z-shaklsiz demakdir.
Hamma metall va qotishmalar kristall tuzilishiga ega. Kristall moddalarni
atomlari aniq fazoviy geometrik shaklda tartibli joylashgan bo’ladi.
Ba`zi moddalar sharoitga qarab, ba`zan amorf, ba`zan
esa kristall xolatda
bo’lishi mumkin (kauchuk, yelim va h.k). Kristallar xaqidagi fan
kristollografiya
deb ataladi.
Kristall moddalar muayyan suyuqlanish va qotish temperaturalariga ega
ularning atomlari muayyan geometrik shakllarga egadir, ularning xossalari turli
yo’nalishlarda turlicha bo’ladi, bu xususiyat
anizotropiya deb ataladi
.
Kristall
moddalarning
mexaniq
puxtaligi,
issiqlik
va
elektr
o’tkazuvchanligi, suyuqlanish tezligi va temperaturasi,
ularni atom tuzilishiga
bog`lik va xossalariga ta`sir etadi. Kristall moddalar buzilganda ularning bo’laklari
ham tekis yuzali bo’lib, ba`zan ularni batartib tuzilganligi ham ko’rinib turadi.
14
Kristallar ko’pincha eritmalardan olinadi eritma qizdirilganda erituvchi
bug`lanib, kristall hosil bo’ladi. Bu hodisa
kristallanish deb ataladi. Kristallanish
sharoitiga qarab, kristallar mayda yoki yirik donli bo’lishi mumkin.
Eritma past temperaturada asta- sekin bug`latilsa yirik kristallar va yuqori
temperaturada bug`latilib, tez sovitilsa mayda kristallar hosil bo’ladi. Mayda donli
po’latlar qattiq, yirik donli po’latlar yumshoq bo’ladi. Hosil bo’lgan kichik bir
kristall atrofida muntazam ravishda o’suvchi yirik kristall olish mumkin. Bu
protsessni
kristallni o’sishi deb aytiladi
. Hamma metall
va qotishmalar kristall
tuzilishga ega. Kristall donlar geometrik shaklsiz bo’lib, tashqi tomonidan kristall -
ko’p qirraliga o’hshaydi va ularni kristall donali yoki
granullar deb ataladi
.
