15
Metall va uning qotishmalari shartli ravishda 2 guruhga ajratib o`rganiladi:1-
temir va uning qotishmalari qora metallar deyiladi.2- Rangli metal qotishmalari.
jismlarda atomlar fazoda ma’lum bir tartibda va bir-biriga nisbatan bir xil elementar
masofada joylashadi. Hamma metallar va ularning qotishmalari kristall tuzilishga
ega.
3
Metals and alloys
4
are commonly divided into two classes:
ferrous metals and
alloys that contain a large percentage of iron such as the steels and cast irons and
nonferrous metals and alloys that do not contain iron or contain only a relatively
small amount of iron. Examples of nonferrous metals are aluminum, copper, zinc,
titanium, and nickel. The distinction between ferrous and nonferrous alloys is
made because of the significantly higher usage and production of steels and cast
irons when compared to other alloys.
Qotishmalardan tayerlangan detal asbob va
boshqalarning zarur kerakli
tomonga uzgartirib buymaydi.
Metallning atom kristall panjaralarida musbat ionlar muayan tartibda joylashgan bo‘ladi.
Metall kristallanishi tuzilishi rentgen nurlari orkali urganiladi.
Metallar, xar kanday modda kabi, sharoitga karab uch xil agregat xolatda,
qattiq, suyuq va gaz xolatlarda bo‘ladi. Sof metall bir agregat xolatdan ikkinchi
agregat xolatdga ma’lum temperaturadagina utadi.
Qattiq xolatda metall zarrachalari muayan tartibda joylashgan bo‘ladi, bu
zarrachalarning bir-birini tortish kuchi uzaro muazanatda turadi, natijada qattiq jism
uz shaklini saklaydi.
Gaz xolatda metall zarrazalarini
tartibsiz xarakatlanadi, bir-birini itaradi,
natijada metall gazi imkoni boricha xajmi olishga intiladi.
3
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, p8
4
A metal alloy is a combination of two or more metals or a metal (metals) and a nonmetal (nonmetals).
16
Suyuq xolatdagi metall zarrachalarining ozrok kismiga batartib joylashgan
bo‘lib, bu joylashuv issiqlik ta’sirida ogoh buzilib, gohtiklanib turadi.
Qattiq xolatda barcha metallar va uning qotishmalari kristall jismlardir.
Metallarda kristall panjarani atomlar zichligi eng ko‘p bo‘lgan
tekisligi
kristallografik tekkisligi yoki atomlar tekisligi deb ataladi. Kristall panjarani
shakliga qarab uning kristalografik tekisligi bitta yoki bir necha bo‘lishi mumkin.
Kristalografik tekislikda atomlarni joylashuvi kuyidagi kurinishda bo‘ladi.
1-rasm. Kristalografik tekislikda atomlarning joylashuvi
Atomlarning markazidan o‘tkazilgan faroziy chiziqlar panjara hosil qiladi. Bir-
biriga parallel joylashgan bir kancha kristalografik tekislik faroziy kristall panjara
hosil qiladi, kristall panjara tugunlarida esa atomlar (ionlar) turadi.g
2-rasm. Fazoviy kristal panjara va
uning tugunlarida atomlarni
joylashuvi.
Куб панжарани
элементлар
катакчаси.
17
Eng oddiy kristal panjaria kub panjara (2-rasm). a-masofa elementlar kristal
katakchadagi kushni ikki atm orasidagi atom markazlari oraligida bo‘lib angretrom
(A) kilonks birliklarida (kx) ulchanadi.
(1A-1 10 sm) (1kxq1,00202 A).
Kub panjara atomlar yetarli darajada zich joylashgan emas,
ammo metall
atomlari bir-biriga imkoni boricha yakinlashishga intiladi, buning natijasida boshka
tur panjaralar hosil bo‘ladi.
Xajmi markazlashgan kub va atomlari zich joylashgan geksogonal panjaralar
hosil bo‘lishi mumkin.
3-rasm. Xajmi
markazlashgan kub
kristal katakcha.
4-rasm. Orkali
markazlashgan
kub
kristal katakcha.
5-rasm. atomlari
zij joylashgan
geksogonal katakcha.
Kristal panjaralarning yetti xil sistemasi urganilgan bo‘lib , bo‘lar 1) kub
sistema, 2) geksogonal sistema, 3) tetrogonal sistema, 4)
romba edrik sistema, 6)
monoklinik sistema, 7) triklinik sistemadir.
Atomlar orasidagi aloqalarni shakllantirish ortida harakatlantiruvchi kuchi har
bir atom eng barqaror atom bo'lishi uchun intiladi. Boshqa atomlar bilan ulash
orqali, har bir ulanish atomning potensial energiya yanada barqaror atom natijasida
18
olinadi. Bu obligatsiyalar birlamchi rishtalarini deb ataladi va katta interatomik
kuchlariga ega bo`ladi.
5
The driving force behind the formation of bonds
between atoms is that each
atom seeks to be in the most stable state. Through bonding with other atoms, the
poten¬tial energy of each bonding atom is lowered resulting in a more stable state.
These bonds are called primary bonds and possess large interatomic forces.
Metallarning juda kupchiligi kub va geksogonal sistemada kristallanadi.
Qattiq jisimlardagi boglanishlar turt turga bo‘linadi.
1.
Ion (gotoropolyar-kup kutbli) boglanish.
2.
Atom (gomsopolyar-bir kutbli) boglanish.
3.
Molekulyarboglanish.
4.
Metallboglanish.
Ionboglanishdagiqattiqjisimlarkristalpanjalarinitugunlaridauzarokovalentboglanganatoml
arbir-
birinijudapuxtatortibturganligiuchunbundaybirikmalarningbuyuklanishtemperaturasivaqattiqligi
nixoyatdayuqoribo‘ladi.
6-rasm. Ionboglanish
