Chet el investitsiyalari tushunchasi va uning milliy iqtisodiyotdagi roli

Download 1,26 Mb. Pdf ko'rish
bet	35/72
Sana	15.12.2023
Hajmi	1,26 Mb.
	#119750

1 ... 31 32 33 34 35 36 37 38 ... 72

Bog'liq
jahon iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar

Chet el investitsiyalari tushunchasi va uning milliy iqtisodiyotdagi roli

Tadbirkorlik kapitali harakati kapitalni olib kelish va olib chiqishning yangi, biroq jadal
rivojlanayotgan shakli hisoblanadi. Xalqaro kredit kabi, u ham xo’jalik aloqalari
baynalmillashuviga yordam beradi, chet el investitsiyalari ko’rinishida ishlab chiqarish sohasini
yangilashi va kengayishida bevosita qatnashadi.
Chet el investitsiyalari deganda milliy iqtisodiyotga xorijiy mamlakatlarning valyutadagi
pul mablag’lari, qimmatbaho qog’ozlar, shuningdek kreditlar ko’rinishidagi kapital
qo’yilmalarning barcha shakllari tushuniladi.
Bu qo’shma korxonalarda o’z hissasi bilan qatnashish, xorijiy investorlarga tulik tegishli
bo’lgan korxonalarni yaratish, chet ellik shaxslar tomonidan korxonalar, kuchmas mulk,
qimmatbaho qog’ozlar, shuningdek zayomlar va kreditlarni sotib olish bo’lishi mumkin.
Shunday qilib keng ma`noda investitsiyalarning uch xili farqlanadi:
-
xaqiqiy, ya`ni moddiy ishlab chiqarish tarmoqlariga uzoq muddatli mablag’ qo’yish;
-
moliyaviy yoki xalqaro kredit-moliya faoliyati, bunga qimmatbaho qog’ozlar bilan
operatsiyalar ham kiradi;
-
intellektual – bu mutaxassislarni tayyorlash, tajriba, litsenziya va «nou-xau» berish,
birgalikdagi ilmiy ishlanmalar va boshqalar.
Chet el investitsiyalari tushunchasi xalqaro kredit tushunchasi bilan ba`zan bir-biriga
mos keladi. Bu avvalo moliviy investitsiyalarga tegishlidir. Uning tarkibiy qismi bo’lib portfel
investitsiyalar hisoblanadi. Ko’pincha chet el investitsiyalarining tor ma`nodagi tushunchasi
qo’llaniladi. Bunda chet el investitsiyalari deganda investorga korxona faoliyati ustidan nazorat
qilish huquqini beruvchi to’g’ridan-to’g’ri qo’yilmalar tushuniladi. To’g’ridan-to’g’ri
investitsiya qilishning bu xususiyati kapital ketayotgan va uni qabul qilib olayotgan
mamlakatlarning ikkiyoqlama munosabatlarini asoslaydi.
Kapital chiqarayotgan mamlakat uchun kapitalni «oqib ketishi», bir tomondan,
imkoniyatli ishchi joylarni va kapitalni yo’qolishini, boshqa tomondan, o’zining jahon bozorida
qatnashuvini kengaytirish va yuqori foyda olishni bildiradi. Qabul qilib olayotgan mamlakatlar
uchun chet el investitsiyalari, bir tomondan, iqtisodiyotning alohida bo’g’inlari ustidan nazorat
yo’qolishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan esa yangi texnologiyalar, boshqarish usullariga
bo’lgan keng qiziqishni aks ettiradi.
Bu sharoitlar to’g’ridan – to’g’ri investitsiyalar jarayonining ko’tarilishi va pasayishi,
uning yo’nalishi va xususiyatlari o’zgarishini tushuntiradi.
To’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalarini jahon bo’yicha olib chiqish va olib kelish
hajmlari bir biriga teng bo’lishi kerak, ammo biron amaliyotda ular baravar bo’lmaydilar, chunki
ularni aniqlash, baholash va hisob-kitob qilishda qator farqlar mavjud.
Hozirgi bosqichda bu jarayonning xususiyati birinchidan, sanoati rivojlangan
mamlakatlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni o’zaro ayirboshlashdir. Avvalari ular
ustun ravishda rivojlanayotgan davlatlarga yo’naltirilgan edi. Ikkinchidan, ularni qazib oluvchi
tarmoqlarda emas, balki qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarida, xususan iqtisodiyotning yuqori
texnologiyali bo’g’inlarida to’plash.
O’zbekiston Respublikasining jahon davlatlari tomonidan tan olinganligini ko’rsatib
turuvchi yana bir ko’rsatkich - chet el sarmoyalari asosida tashkil etilgan va tashkil etilayotgan
qo’shma korxonalar faoliyati tahlili hisoblanadi.
1998 yilda iqtisodiyot sektorlari bo’yicha XIIK ishlab chiqarish ulushi:
2 -jadval
TARMOQLAR
Tarmoqlarning jami mahsulot hajmida XIIK
ulushi (foiz hisobida)
Iqtisodiyot bo’yicha o’rtacha
15,4

34
Sanoat
67,4
Qishloq xo`jaligi
0,5
Qurilish
3,6
Transport va aloqa
15,8
Savdo va umumiy ovqatlanish
8,1
Boshqalar
3,8
1998 yilda Xorijiy investorlarning investitsiyalari
asosidagi korxonalar faoliyati: 3 -jadval
Ro’yxatga olingan korxonalar soni
3594
Ishlab to’rganlari
1951
Ustav sarmoyalari miqdori mln. dollar
2048
Shu jumladan xorijiy investorlarning hissasi
1318
Xodimlar soni, kishi
84920
Mehnat haqi, mln. so’m
6846,4
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, mln. so’m.
176637,6
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, mln. dollar
18652
Eksport, mln. dollar
343
Mahsulot hajmida eksport ulushi, %
18,4
Import, mln. dollar %
1117,0
1998 yilda investorlarning davlat dasturida ishtirok etishi
mamlakatlar bo’yicha 4 -jadval
Mamlakatlar ishtirok etish ulushi Yaponiya
16%
AQSh
18%
Germaniya
2%
Xalqaro moliya institutlari
13%
Buyuk Britaniya
3%
Bel’giya
1%
Turkiya
3%
Janubiy Koreya
6%
Frantsiya
5%
Boshqalar
14%
To’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalarini jahon bo’yicha olib chiqish va kelish hajmlari
bir-biriga teng bo’lishi kerak, ammo biron amaliyotda ular baravar bo’lmaydilar, chunki ularni
aniqlash, baholash va hisob-kitob qilishda qator farqlar mavjud.
Hozirgi bosqichda bu jarayonning xususiyati birinchidan, sanoati rivojlangan
mamlakatlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni o’zaro ayriboshlashdir. Avvalari ular
ustun ravishda rivojlanayotgan davlatlarga yo’naltirilgan edi. Ikkinchidan, ularni qazib oluvchi
tarmoqlarda emas, balki qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarida, xususan iqtisodiyotning yuqori
texnologiyali bo’g’inlarida to’planish.

Download 1,26 Mb.

1 ... 31 32 33 34 35 36 37 38 ... 72

Download 1,26 Mb.

Pdf ko'rish