46
1946-49 yillar mamlakatda agrar islohot o’tkazilib, qishloq xo`jaligidagi barcha eski
feodal qoldiqlar to’la tugatildi, bozor munosabatlari to’la o’rnatildi.
Iqtisodiyotni qayta qurishni ko’p yillar mobaynida davlat o’z nazoratiga oldi va
boshqaruvchisi bo’ldi. Natijada iqtisodiyotda demilitarizatsiya, ya`ni harbiy yo’ldan tinchlik
yo’liga o’tilib, turli yo’llar bilan ishlab chiqaruvchi
kuchlarini jonlantirish, tashqi savdoni
liberalizatsiyalashga keng imkoniyatlar yaratildi.
Bosh masala tushkunlikdagi,ya`ni giperinflyatsiya va ishlab chiqa-rishninng pastligi
sharoitidagi iqtisodiyotni avvalo:
1-dan, stabilizatsiya, ya`ni barqaror holatga o’tkazish;
2-dan, iqtisodiyotni liberallash;
3-dan, strukturaviy qayta qurish
4-dan, real taraqqiyotga erishishdek vazifalar qo’yildi.
Bu vazifalar ro’yobga chiqarilishi uchun avvalo davlat nazorati saqlandi. 1946 yilning
fevralida kartochkalar tizimi joriy etildi.Shu yili ilgarigi nihoyatda yirik kontsernlar-
"dzaybatsu", ya`ni oila a`zolar mablag’i evaziga qurilgan korxonalar o’rniga
yangi tipdagi
korxonalar yuzaga keldi. Masalan, "Mitsubisi", "Mitsui", "So’mitomo" va boshqalar.
Sanoatni detsentralizatsiyalash uchun antimonopol islohot amalga oshirildi: ishga
yollashning yangi turi, ya`ni umrbod yollanish joriy etildi, agrar o’zgarishlar yuz berdi.
Shu davrda 1947 yil 3 mayda Konstitutsiya qabul qilindi.
1949 yildan boshlab
ishlab chiqarishni rivojlantirish bosh vazifa qilib qo’yildi, baholar erkinligi joriy etilib,
davlatning butun iqtisodiyotdagi nazorati ancha susaydi. Iqtisodiyotda ustivor yo’nalish tog’-kon
sanoatga berildi.
1950 yildan boshlab Yaponiyada urushdan avvalgi ko’rsatkichning
70% miqdorida mahsulot chiqarila boshlandi. Ayni chokda iqtisodiyotni ratsionalizatsiyalash va
modernizatsiyalashga o’tildi.
Sanoat korxonalari uchun 5
yil muddatga kredit, soliq siyosati va investitsion faoliyat
uchun imtiyozlar berildi. Shu davrda an`anaviy sanoat tarmoqlari bilan birga yangi korxonalar
yuzaga keldi. Ya`ni bu sohada strukturaviy o’zgarishlar ro’y berdi (masalan, sintetika va
elektronika), ayrim tarmoqlar (masalan, kemasozlik) rivoji ancha pasaydi.
1960 yildan boshlab, xalqaro savdoda erkinlikka qarab yo’l olindi. Shu davrda
Yaponiya jahondagi barcha iqtisodiy tashkilotlarga a`zo bo’ldi.
1967 yildan boshlab esa mamlakatda tovar va kapitalning erkin holati boshlandi.
Oqibatda, 1952-1990 yillar davomida Yaponiya iqtisodiyoti hajmi 65 marta usdi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda AQSh tajribasi asos qilib olindi.
Davlatning iqtisodiyotdagi yo’li katta. Xususiy mulkchilikning
klassik shakli uncha
yuqori emas, ko’pgina korxonalarning egasi boshqarish borasida mustaqil emas.
Yaponiyaning Yalpi milliy mahsuloti 1990 yilda 2990 mlrd AQSh dollarini tashkil
etgan bo’lsa, 1996 yilda bu ko’rsatkich 3,5 trln dollarga etdi. Sanoat ishlab chiqarish hajmi
va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha Yaponiya faqat AQSh dan ortda xolos.
Bu davlat 80-yillar o’rtasida kapitalistik mamlakatlarda ishlab chiqarilgan barcha
mahsulotning 15 foizini etqazib berdi.Jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha AQSH
dan o’zib ketdi va JAHONda Shveytsariyadan keyin 2-o’ringa chiqib oldi.
Qiyos uchun: Buyuk Britaniyada bu ko’rsatkich-11,6 ming $, AQShda-18,2 ming $,
Germaniyada- 18,3 ming $, Yaponiyada 19,5 ming $ ni tashkil etadi.
Tabiiy resurslar kamligi taraqqiyotning intensiv yo’lini tanlab olishni vazifa qilib qo’ydi.
Bu davlat ishlab chiqarish resurslarining asosiy qismini chetdan keltiradi. Bu erda tejamkorlik
oliy darajada. Masalan, Rossiyadan o’rmon mahsulotlari keltirish shartnomasiga ko’ra,
daraxtlarning shoxlari, hatto ildizigacha tozalab olib ketilgan.
Shu bilan birga, Yaponiya iqtisodiyoti eksportga yo’naltirilgan. Bu erdan chetga tayyor,
raqobatlasha
oladigan, nisbatan arzon va sifatli bo’lgan ko’p turdagi mahsulotlar ishlab
chiqarilsa, xorijdan energiyaning 99 %, temir rudasi, nikel’, rangli metallarning hammasi olib
kelinadi. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan ichki ta`minot 75 % ga teng. Faqatgina gurunch bilan
47
to’la ta`min etilgan va qisman eksport qilinadi. Demak, davlat boshqa davlatlar bilan
hamkorlik qilishga "mahkum" etilgan.
Elektronika sohasida 1987-95 yillarda xorijda ko’plab ilmiy tadqiqot markazlarini
ochdilar, shundan 21
tasi AQSh da, Garbiy Evropada 6ta, Osiyoda-6 tasi faoliyat ko’rsatadi.
Yaponiyalik mutaxassislar sobiq SSSRda tan olinmagan ixtirolarni sotib olish taklifini
kiritdilar. Sovetlar davrida ratsionalizatorlik va ixtirochilik ishlanmalari AQSh dagidan 3,5
marta ko’p ekan.
Fan-texnika ishlab chiqarish bilan chambarchas bog’liq, bu sohaga kapital sarflash
yildan-yilga o’sib, eng samarali hisoblanadi. Yalpi milliy Daromadning 4 % shu sohaga
sarflanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat okibatida ishsizlik hosil bo’ladi, ishdan maxrum
bo’lish eng og’ir jazo hisoblanadi, shu sababli yaponiyalik
ishchilar AQSh va Garbiy
Evropadagi hamkorlaridan ko’proq va intensivrok ishlaydilar. Masalan, Germaniya va
Frantsiyada yillik o’rtacha ish soatlari 1655 va 1643 soatni tashkil etsa, Yaponiyada bu
ko’rsatkich 2150 soatga teng.
Ishsizlar soni- 2 mln ga yaqin.
Mehnat unumdorligi juda yuqori. Masalan, avtomobil’ kontserni "Nissan"da amerikalik
hamkasblariga nisbatan unumdorlik 7 marta yuqori. Okibatda Yaponiya mahsulotlari nisbatan
arzon.
Yiliga 15 mln avtomobil’ ishlab chiqariladi, 60 % i eksport qilinadi.
Yaponiya iqtisodiy rivojining yana bir muhim omili-bu harbiy xarajatlarning nisbatan
kamligidir, bu sohaga YAMM ning bor-yo’g’i 1 % i sarflanadi. Bu ko’rsatkich sobiq SSSRda
30 %,AKSH da-7 %,Angliyada- 5 % ni tashkil etadi.
Yaponiyaning chet eldagi investitsiyalari 190 mlrd dollar bo’lsa, Yaponiyadagi chet
el qo’yilmalari 13 mlrd dollarni tashkil etadi. Yaponiyada ayniqsa,
qora va rangli metallurgiya,
neftni qayta ishlash, ximiya, kemasozlik va avtomobil’sozlik, umumiy mashinasozlik,
elektrotexnika, sintetika tez rivoj topdi.
Kichik va o’rtacha korxonalar mavjud bo’lib,
- teri sanoatining 95 %
- to’qimachilik sohasining 88%
- oziq - ovqat sohasining 85 % korxonalari shu shakldagi korxonalar hisoblanadi.
Savdo sohasida ham mayda va o’rtacha tashkilotlar asosiy bo’lib, ular soni 4 mlnga
yaqin.
Qishloq xo’jalik sohasida ham muhim o’zgarishlar ro’y berdi. Mustaqil ravishda o’z
erlarida ishlaydiganlar uchun o’rtacha 3 gektardan er berilgan. Ijara maydoni ham cheklangan- 1
gektar. Yaponiyada ipak kurti ham boqiladi va shoyi olinadi. Sholikorlik ancha rivojlangan
bo’lib, guruch bilan to’la o’zini ta`minlaydi va qisman eksport qiladi.
Yaponiyaning eksport hajmi 1996 yilda 211 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi va uning
yalpi milliy Mahsulotdagi hissasi 11 %.
