Xizmatchi dasturiy ta’minot. Bu dasturlar ham asosiy
dasturiy ta‘minot bilan, ham tizimli dasturiy ta‘minot dasturlari
bilan bog‗langan. Xizmatchi dasturlarning asosiy vazifasi (ular
utilitalar deb ham ataladi) kompyuter tizimini tekshirish, sozlash
va tuzatishdan iborat. Ko‗p hollarda ular tizimli dasturlarning
funksiyasini kengaytirishga va yaxshilashga mo‗ljallangan.
Ba‘zida, bu dasturlar boshidanoq OT tarkibiga kiritilgan bo‗lishi
mumkin, ba‘zida esa ular OT funksiyasini kengaytirishga xizmat
qiladi.
Amaliy dasturiy ta’minot. Bu sath dasturiy ta‘minoti mazkur
ish joyida aniq masalalarni yechishga yordam beradigan amaliy
dasturlar majmuasini tashkil etadi. Ushbu masalalar qamrab olgan
sohalar juda ko‗p bo‗lib, ular ishlab chiqarish, ilmiy-texnik, ijod,
o‗qitish va dam olishga mo‗ljallangan masalalarni o‗z ichiga
oladi. Mazkur dasturlar ko‗pfunksionalligining sababi, inson
faoliyatining turli sohalari uchun amaliy dasturlar va ilovalar
mavjudligidir. Demak, amaliy dasturiy ta‘minot va tizimli
dasturiy ta‘minot o‗rtasida o‗zaro bevosita aloqa bor ekan
(birinchisi ikkinchisiga tayanadi), hisoblash tizimi universalligi,
amaliy dasturiy ta‘minot ommaviyligi va kompyuter funksional
imkoniyatlari keng ko‗lamligi foydalanilayotgan operatsion tizim
tipi, uning yadrosi qanday tizimli vositalarni o‗z ichiga olganligi
va u uch tomonlama o‗zaro bog‗lanish, ya‘ni inson – dastur –
qurilma bog‗lanishni qay tarzda ta‘minlashiga bevosita bog‗liqdir.
EHMlarni ishlab chiqish va undan foydalanish sohasida katta
yutuqlarga erishgan olim V.M.Glushkov ta‘biri bilan aytsak:
Yangi asr boshida texnik jihatdan rivojlangan mamlakatlarda
aksariyat axborot EHM xotirasida joylashgan bo‗ladi. XXI asr
boshlarida ana shu axborotlardan foydalanishni bilmagan kishi,
XX asr boshida o‗qish va yozishni bilmagan odamga o‗xshab
qoladi. Bundan kelib chiqqan holda «Informatika» fanini
o‗rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir.
Informatika fani ham boshqa fanlar qatorida olamni bilish
uchun xizmat qiladi. Olamdagi har bir jonli va jonsiz mavjudod
makonda va vaqtda o‗zgarib turadigan modda va quvvat
korinishida namoyon bo‗ladi. Modda va quvvat dunyoning ikki
muhim mazmuni, uning ikki muhim tarkibiy qismidir. Lekin
borliqni mavjud bo‗lishi va uni bilishning yana bir muhim va
zarur mazmuni bor, bu ham bo‗lsa axborotdir.
Bizni o‗rab turgan borliq
haqidagi bilimlar yoki har
qanday ma‘lumotlar axborot
deb ataladi. Axborot odamlar
bir biriga og‗zaki, yozma yoki
boshqa
usulda
(shartli
signallar, texnika vositalari
yordamida) beriladigan ma‘-
lumot, shuningdek ularni uzatish va qabul qilish jarayonidir.
1. Axborot ayirboshlash nafaqat odamlar o‗rtasida, balki odam
bilan EHM, EHM bilan EHM o‗rtasidagi ma‘lumotlarni,
hayvonlar va o‗simliklar o‗rtasida xabar (signal) almashinishi
yoki to‗qimalar orasidagi modda almashinuvi jarayonlaridir.
2. Axborotning
olamni
bilishdagi
jamiyatdagi
ishlab
chiqarishdagi va fandagi o‗rni. Insonning ijodiy yoki mehnat
faoliyati, fan va texnikaning rivoji jonli mavjudodlarning o‗zini
tutishi, har qanday avtomatik tarzda ishlaydigan qurilmalar
faoliyati axboratni ayirboshlash bilan bog‗liq.
Hozirgi kunda axborot juda katta ahamiyatga ega. Inson
faoliyatining hamma sohalarida axborotlarni qayta ishlaydi:
– Yangi ma‘lumotlarni (ro‗znoma, kitob, havo mavjlari, oynai
jahon, o‗zaro fikr almashinish) qabul qilish;
– kundalik hayotda oldindan ma‘lum axborotlarni ishlatadi;
– yangi axborotlar yaratadi (fanda, tibbiyotda, adabiyotda,
san‘atda va h.k).
3. Axborotni yig‗ish, saqlash va ishlov berishning yangi
texnologiyasi EHMni paydo bo‗lishi, jamiyat rivojlanishida
inqilobiy o‗zgarishlariga sabab bo‗ldiki, insonga axborotni
yig‗ish, saqlash va qayta ishlov berish bilan bog‗lik bo‗lgan aqliy
mehnatni
avtomatlashtirish
imkonini
berdi.
Bu
xildagi
jarayonlarni avtomatlashtirish iqtisodiy – tashkiliy tuzumlarga,
texnologik jarayonlarni boshqarishga loyihalar tuzish, ilmiy
izlanishlar, o‗qish – o‗rganish va boshqa sohalarga kirib boradi.
Shunday qilib ilmiy-texnik rivojlanishning asosiy yo‗nalishi
paydo bo‗ldi.
Ma‘lumotlarni kiritish – chiqarish qurilmalari bilan
ta‘minlangan EHMlar katta hajmdagi axborotlarni yig‗ib xotirada
saqlab turish va kerak bo‗lganda katta tezlikda kerakli
axborotlarni uzatish imkonini berishi mumkin.
4. Axborotni qayta ishlov mashinasi. EHM va ilmiy – texnik
inqilob.
Hammaga
ma‘lumki
EHM
hisoblash
jarayonlarini
avtomatlashtirish
vositasidir.
Hisoblash
mashinasi
keng
ko‗lamdagi masalalarni: fan, texnika, tibbiyot, aloqa va boshqa
sohalardagi hisoblash jarayonlarida ishlatiladi.
EHM ( Shaxsiy kompyuter) nima?
EHM deganda axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida
ishlov berishni tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga
oshiradigan qurilmani tushunamiz. Shunday qilib, «Hisoblash
mashinasi» tushunchasi «axborot» va «algoritm» tushunchalari
bilan chambarchas bog‗liq.
Ilmiy – texnik rivojlanishni qayta ishlanayotgan axborot
hajmini oshirmasdan turib amalga oshirib bo‗lmaydi. Qayta
ishlanayotgan axborot hajmini oshirishning ikkita yo‗li bor:
Birinchi yo‗li – axborotni qayta
ishlayotgan odamlar sonini oshirish,
lekin bu yo‗l bilan hozirgi kunda
masalani hal qilmaydi.
Ikkinchi yo‗li – mehnat unum-
dorligini oshirish. Axborotni qayta
ishlashda
mehnat
unumdorligini
oshirishni birdan bir yo‗li, bu axborot
qayta
ishlash
mashinasi
bo‗lgan
EHMlaridan foydalanishdir. Masalan,
sekundiga 1 mln. amal bajaradigan
EHM mehnat unumdorligini oddiy
arifmometrga qaraganda 30 mln.
gacha oshiradi. (Inson esa bitta amalni bajarishga o‗rtacha 5
sekund sarflaydi).
Axborotni abstrakt tushunchalar qatoriga, masalan matematik
formulalar qatoriga qo‗yish mumkin, lekin u har doim moddiy,
quvvat shaklda fizik asosiga ega bo‗lgan holda namoyon bo‗ladi
va shuning uchun ham uni o‗lchash mumkin. Uzunlik, massa,
vaqt, to‗k va boshqalarni o‗lchash uchun va o‗lchash usullari
o‗ylab topilgan va ularga bir qancha misollar keltirishimiz
mimkin.
Turli xildagi hodisa va ashyolarning vaqt va fazodagi holatini
fizik kattaliklar bilan aniqlanadi. Fizik kattaliklar turli qiymatlar
qabul qilishi mumkin. Ma‘lum bir to‗plamda cheksiz ko‗p
miqdordagi bir – biriga juda yaqin qiymatlar qabul qila oladigan
kattaliklar uzluksiz kattaliklar
deyiladi va uzluksiz kattaliklar
vositasida olinadigan axborotlar
| 