§1.2. Tibbiy masalalarini yechish uchun umumiy. Informatika

Insoniyat o‗zining rivojlanishi tarixi mobaynida modda, 
quvvat va axborotlarni o‗zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning 
butun bir davrlari shu bosqichning ilg‗or texnologiyasi nomi bilan 
atalgan. Masalan: «tosh asr» – mehnat quroli yasash uchun toshga 
ishlov berish texnologiyasini egallash bosqichi, «kitob chop etish 
asri» – axborotni tarqatishni yangi usulini o‗zlashtirish bosqichi, 
«elektr asri» – quvvatning yangi turlarini o‗zlashtirish bosqichi 
shular jumlasidandir. Bundan 50–60 yillar ilgari «atom asri» 
boshlandi deyilgan bo‗lsa, hozirgi kunda «EHM (elekrton 
hisoblash mashinasi) asri» deb aytiladi. Biz yangi «Informatika» 
fanining o‗rgana boshlaymiz. «Informatika fani»ning kelib 
chiqishi uning uch tarkibiy qismi: algoritm, dastur va hisoblash 
vositalarini paydo bo‗lishi va rivojlanishi bilan bog‗liq.
Informatika axborotlarni EHM yordamida tasvirlash, saqlab 
turish, uzatish va ishlov berish usullarini o‗rganadigan fandir.
Davlatimiz va hukumatimiz tomonidan zamon talablari 
asosida oldimizga qo‗yilayotgan vazifalar ishchi o‗rinlarni 
avtomatlashtorish xizmatini yanada sifatli takomillashtirish, 
elektron ma‘lumotlar bazasini tashkil etish, ularning elektron 
resusrlar fondini tashkil etish, ularndan aholining keng va 
samarali foydalanishini tashkil etish kelugsida shu sohada 
faoliyati ko‗rsatishi lozim bo‗lgan biz yoshlardan mukammal 
nazariy va amaliy bilim olishni talab etmoqda. Elektron 
ma‘lumotlar bazasini samarali foydalanishni tashkil etishda 
tibbiyot muassasalarining faoliyatini reklama qiluvchi, elektron 
ma‘lumotlar bazasini foydalanish samarasini oshiriuvchi vosita 
ularning web sahifalaridir. Keyingi paytda mamlakatimiz tibbiyot 
muassasalarida multimediyali, animatsiyali elektron ma‘lumotlar 
baza saytlarini zamon talablarini, foydalanuvchilarga xizmat 
ko‗rsatishning sifat va samarasini oshirish uchun talablarni 
hisobga olgan holda yaratish musobaqasi boshlandi. Ularning 
ko‗pchiligi qaysidir tomoni bilan ustun bo‗lsa, boshqa tomoni 
bilan hali qayta ishlashni, o‗zgartirishni talab etadi. Shuning 
uchun mamlakatimizda mavjud saytlarni tahlil qilishga, o‗rganish 
bilanbirga, kelgusida yaratilishi lozim bo‗lgan dasturlarni 
ishlatishning qulayligiga e‘tiborni qaratdik. 

Mamlakatimizdagi tibbiyot muassasalarida elektron hujjatlarni 
yaratish va saqlash masalalarini yoritish, shu mavzuga oid 
ma‘lumotlar bazasini shakllantirish hamda bu ma‘lumotlar 
bazasidan foydalanish siyosatini ishlab chiqish zamonaviy 
tibbiyot 
muassasalarining 
asosi 
bo‗lib 
xizmat 
qiladi. 
Foydalanuvchilarga zamon talablariga mos ravishda tezskorlik 
bilan yetkazish hamda ularni elektron ko‗rinishga o‗tkazish 
vazifasi 
asosiy 
maqsadlarimizdan 
biridir. 
tibbiyot 
muassasalarilarining 
keyingi 
faoliyati 
davomida 
ushbu 
ma‘lumotlar bazasi elektron hujjatlarga doir ma‘lumotlar bilan 
to‗ldirib boyitilib shakllangan ko‗rinishga aylanib boraveradi.
Elektron hujjatlarni boshqarish tizimi bu elektron hujjatlarni 
yaratish, 
saqlash, 
manipulyatsiya 
qilish 
va 
joylashtirish 
jarayonlarini samarali tashkil etishga imkon beruvchi kirilmalar 
va dasturlar to‗plamidir. Fan va texnikaning misli ko‗rinmagan 
yutuqlariga ega hayotning o‗zi axborotlarni yangicha, ilg‘or 
usulda tez yaratish, saqlash, uzatish va ularga ega bo‗lishning 
qulay yo‗llarini ko‗rsatib bermoqda. 
Zamonaviy tibbiyot muassasalarida axborot texnologiyalari 
yutuqlarini keng joriy etilishi, elektron axborot olish usuli bosma 
axborot olish usulidan anchagina qulayligini isbotlab bermoqda. 
Axborot makoniga kirish, axborot olish usullari osonlashgani 
uchun ma‘lumotlar bazasidan foydalanuvchilar soni kun sayin 
ortib bormoqda. Bugungi kunda elektron ma‘lumotlar bazasidan 
ilmiy-texnik axborot muassasalari, ilmiy-ta‘lim jamoalari, 
nashriyot va jurnallarning tahririyatlari, internet tizimidan 
foydalanuvchi 
tashkilotlar, 
arxivlar, 
muzeylar 
va 
ilmiy 
izlanuvchilar keng.
Davlat ta‘lim standarti va namunaviy o‗quv dasturi bo‗yicha 
tuzilgan ishchi o‗quv dasturidagi ayrim mavzularni misol sifatida 
keltiramiz: 
Variatsion hisob va optimal boshqarish fanidan: 
 Boshqariluvchi obyektlar. Sodda obyekt uchun obyektni 
optimal boshqarish masalasini yechish. 
 Optimal boshqarishning sintezi masalasi. Sodda sistemalar 
uchun sintez masalasining yechimi. 

«Kompyuter algebrasi tizimlarining amaliy tadbiqlari» tanlov 
fani
 MAPLE 
tizimida 
differensiallash 
va 
integrallash 
komandalari. 
Komandaning 
qo‗shimcha 
opsiyalari 
va 
ko‗rinishlari. 
 Maxsus paketlar va ularning imkoniyatlari. 
«Matematik modellashtirish va hisoblash eksperimenti» fani: 
 Dinamik tizimlar harakatining turg‘unligini tadqiq qiluvchi 
programmaviy instrumental vosita. 
 Boshqaruvchi modulning loyihasi. Dasturiy instrumental 
vositaning tarkibiy qismlari va ularning vazifalari. 
Yuqoridagi mavzulardan ko‗rinib turibdiki, bu fanlarning 
amaliy tadbiqi tibbiyot iqtisodiyot, ishlab chiqarish, texnika, 
ekologiya kabi insoniyat taraqqiyotining muhim jabhalarida o‗z 
ifodasini topadi.
Biz ushbu kitobda pedagogik nuqtai nazardan kelib chiqqan 
holda «Axborot kommunikatsiya texnologiyalari» fanini tibbiyot 
mutaxassisligi 
yo‗nalishlari talabalariga o‗qitishda fanlar 
integratsiyasini zamonaviy dasturiy vositalar va pedagogik 
texnologiyalar asosida sintezlash (berish uslubiyati) asoslarini 
berishga harakat qildik.
Shu munosabat bilan tibbiyot ta‘lim tizimiga axborot 
texnologiyalarini joriy qilish muammmo va istiqbollarini ko‗rib 
chiqish favqulodda muhimdir. 
Hozirgi kunda qog‗ozda rasmiylashtirilgan bemorlarning 
tibbiy ma‘lumotlari hozirgi zamon talablariga qoniqarli jabob 
bermaydi. 
Elektron 
ko‗rinisgda 
yaratilgan 
bemorlarning ma‘lumotlar 
bazasi 
maxsus 
server 
kompuyterlarda 
fayl 
ko‗rinishida saqlanib, hajm 
jihatdan kam joy egallaydi, 
uzoq 
muddat 
saqlash 
imkoniyati mavjud, uzatish 
uchun qulay va barcha 

muhim tafsilotlarni eslash, ko‗rish mumkin. Shunday qilib, 
shifokorlar o‗z kuzatishlari va rejalarini yozib borishi mumkin 
bo‗lgan, ish joylarini avtomatlashtirishga moslashtirilgan XIX 
asrda paydo bo‗lgan «laboratoriya noutbuk»laridan foydalanish 
maqsadga muvofiq. Bunday texnologiyalar sog‗liqni saqlash 
tizimini 
yangi 
pog‗onagaga ko‗tarishga sabab bo‗ladi. 
Ma‘lumotlar bazasi bemor haqidagi ma‘lumotlardan tashqari unga 
tibbiy yordam berish davomida sarf bo‗lgan dori-darmon, be-
morning muntazam kuzatishlar natijasining barchasi tizimli 
shaklda arxivlanib boradi. Bir necha o‗n yillar oldin shifokorlar 
uzoq vaqt yangi talablarga moslashishga urindilar, chunki 
sog‗liqni saqlash va tibbiyot tizimi o‗zgardi. Aksariyat tibbiyot 
tashkilotlarga qog‗ozsiz, elektron tibbiy xaritaga o‗tish qiyin (va 
qimmat) 
edi, 
lekin 
hozirgi 
axborot 
kommunikatsiya 
texnologiyalari jadal rivojlanib borayotgan bir davrda bu tizimga 
o‗tish davr talabidir. 
Albatta, bu ma‘lumotlar bazasini yaratishning boshlang‗ich 
davrida ancha qiyinchiliklarga duch kelinadi. Avvalam bor, bu 
bazani yaratishidan oldin texnik talablar ko‗rib chiqilishi zarur 
ya‘ni qanday muassasa uchun yaratilish, qaysi dasturiy 
ta‘minotdan foydalanishlik, ma‘lumotlar bazasini yaratishdan 
maqsad va yaratilgan baza qanday imkoniyatlarga ega. Texnik 
talablar 
asosida 
yaratilgan 
ma‘lumotlar 
bazasidan 
foydalanuvchilarning har birining vazifasi nimadan iborat 
bo‗lishlik siyosati ishlab chqish kerak. Chunki sog‗liqni saqlash 
tizimida ham axborot xavfsizligini ta‘minlash eng birinchi 
vazifalardan biridir. Masalan, sog‗liqni saqlash xodimlari 
foydalanadigan axborotlarning aksariyat qismi bemor va uni 
davolovchi tibbiyot xodimi orasida maxfiy saqlanishi, boshqa 
bemor yoki boshqa soha xodimlari uchun yopiq axborot bo‗lishi 
kerak. Yuqorida aytilgan barcha talablarni amalga oshirish uchun, 
albatta, ham apparat ta‘minoti va dasturiy ta‘minoti aniq 
vazifalarni bajarishi zarur.
Hisoblash tizimlarining apparat ta‘minoti tarkibiga apparat 
konfiguratsiyani tashkil etuvchi qurilma va asboblar kiradi. 
Zamonaviy kompyuter va hisoblash majmualari blok-modulli 

tuzilishdan iborat. Ma‘lum ishlarni bajarishga zarur bo‗lgan 
apparat konfiguratsiyani tayyor blok va qismlardan yig‗ib olish 
mumkin. 
Qurilmalarning 
markaziy 
protsessorga 
(Central 
Processing UNIT, CPU) nisbatan joylashishiga qarab, ular tashqi 
va ichki qurilmalarga ajratiladi. Tashqi qurilmalar qoidaga ko‗ra, 
ma‘lumotlarni kiritish va chiqarish qurilmalari hisoblanadi, ular 
odatda periferik qurilmalar deb ham ataladi. Bundan tashqari, 
ma‘lumotlarni uzoq saqlashga mo‗ljallangan qurilmalar ham 
tashqi qurilmalarga kiradi. Alohida blok va qismlar orasidagi 
kelishuvchanlik, 
birgalikda 
ishlashdagi 
moslanuvchanlik, 
apparatli interfeys deb ataluvchi o‗tish apparat-mantiqiy 
qurilmalari yordamida bajariladi. Hisoblash texnikasidagi apparat 
interfeysiga belgilangan standartlar protokollar deyiladi. Shunday 
qilib, protokol qurilma yaratuvchilari tomonidan, bu qurilmaning 
boshqa qurilmalar bilan birgalikda ishlashi uchun, ishlab 
chiqiladigan texnik shartlar majmuasidir. 

Download 9.38 Mb.