3-rasm. Qora janjal navi
37
2.7. Tajribada hosilli toklarni parvarishlash agrotexnikasi
Tok ko’chatlari o’tqazilgandan 5-yildan boshlab to’liq hosilga kiradi va endi
yosh toklarga nisbatan o’tqaziladigan agrotexnologik tadbirlar boshqacha bo’ladi.
Tokzorlarda tuproqqa ishlov berishdan asosiy maqsad tuproqda nam to’plash va
uni tejab sarflashga, tuproqning aerasiya-havo hususiyatlari uchun sharoit
yaratishga, begona o’tlarga qarshi kurashishga, o’g’it solish va toklarni qishlash
uchun ko’mishdan iborat. Yerni ishlash tizimi: qator oralarini kuzda va bahorda
ishlashni, chizellashni, bahor va yozgi kultivasiyani, yerni chuqur yumshatishni
(qayta ag’darib haydashni), tuplar orasini chopish va yumshatishni o’z ichiga oladi.
Tokzolar yerini kuzda haydash ishi toklarni qishga ko’mish bilan birga olib
boriladi. Yer PRVN-2,5 markali pluglarda 25-30 sm chuqurlikda haydaladi. Toklar
ko’mishdan oldin albatta kesiladi, ular qator bo’ylab yotqiziladi va o’g’it solinadi.
Toklar qo’lda ko’miladigan bo’lsa tuproq avval PRVN-2,5 markali plug bilan
tuproqni tashqariga ag’darib haydaladi.
Ko’milmaydigan toklar qator orasi ichkariga ag’darib haydaladi, bahorda esa
haydash o’rniga chizel bilan chuqur qilib yumshatiladi. Tok «voish» usulida
so’rida o’stirilganda va qishda ko’milmaydigan, traktor bilan ishlash mumkin
bo’lmagan tokzorlar ketmonda chopiladi. Tok yer tok holida o’stirilganda, qator
orasiga traktor kirolmasa qo’lda ketmon bilan chopiladi.
Yerni kuzda ishlash tuproqqa nam yaxshi kirishi uchun sharoit yaratishga,
tuproqning kimyoviy va fizik xossalarini yaxshilashga, begona o’tlarni
yo’qotishga, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashishga imkon beradi.
Bahorda toklar ochilgandan so’ng qator oralari kultivasiya qilinadi yoki bir vaqtda
sug’orish egatlari olib boronalash yo’li bilan tekislanadi. Qator oralariga traktor
ko’p marta o’tishi, haydash vaqtida plug «tovoni» hosil bo’lishi, yer
sug’orilgandan so’ng tuproqning balchiq bo’lib qolishi tufayli tuproq zichlanadi,
pastki qatlamlariga nam va havo o’tishi qiyinlashadi. Shuning uchun, zichlangan
qatlamni buzish maqsadida bahorgi ishlardan so’ng (aprelda) yer 25-30 sm
chuqurlikda chizellanadi.
38
Yoz bo’yi qator oralari yumshoq va begona o’tlardan toza holda saqlanadi.
Buning uchun tokning o’suv davrida uchastka maydoni PRVN-2,5 markali
mashina yoki chizel yordamida 10-12 sm chuqurlikda uch-to’rt marta kultivasiya
qilinadi. Yer toklar esa ikki-uch marta qo’lda ketmon bilan chopiladi.
Hosilga kirgan tok qator oralari har uch-to’rt yilda bir marta 50-60 sm
chuqurlikda yumщatiladi. Bu ish kuzda, uzum yig’ishtirib olingandan so’ng, yoki
juda bo’lmaganda, tokni qishlash uchun ko’milgandan so’ng bajariladi. Ildiz tizimi
ko’p qirqilib ketmasligi uchun qator oralari bittadan oralatib, masalan, bu yil juft
qator oralari yumshatilsa, kelgusi yili tok qator oralari yumshatiladi.
Yumshatish bilan bir vaqtda ildizning asosiy qismi o’rnashgan joyga o’g’it
solinadi, bu ularning tiklanishini tezlashtiradi, ildizning so’ruvchi qismining
o’sishini kuchaytiradi,ildizlarni yoshartiradi, natijada tokning hosildorligi ancha
ortadi.
Tok ekini ko’p yillik ekin bo’lgani uchun bir yerda uzoq muddat o’sadi va
tuproqdan ko’p miqdorda oziq moddalarni o’zlashtirib oladi. R.R.Shreder
nomidagi BUV IIB da olib borilgan tajribalarga asoslanib, shu narsa aniqlandiki
gektaridan 200-300 s hosil olinganda bir yillik o’sish va olingan hosil hisobiga tok
yerdan: 89-102 kg azot, 40-50 kg fosfor va 200-300 kg kaliy oladi. Tok oziq
moddalarning asosiy qismini gullay boshlagandan to mevasi pisha boshlaguncha
talab qiladi.
Shunga ko’ra, tok har xil o’g’itga talabchan bo’ladi, o’g’it solinganda 40%
qo’shimcha hosil beradi, mevasining sifati yaxshilanadi.
zbekiston sharoitida hosilga kirgan toklar uchun yillik o’g’itlar normasi
quydagicha: azot-120, fosfor-90, kaliy-50-60 kg gektarga ta’sir etguvchi modda
hisobida belgilangan. Har 2-3 yilda bir marta gektariga 20-40 tonnagacha organik
o’g’itlar ham berish tavsiya etiladi.
O’g’it solish normasini to’g’ri xal etish uchun har bir xo’jalik o’z
maydonining tuproq xaritasiga ega bo’lishi va vaqti-vaqti bilan tuproqni analiz
(tahlil) qilib turishi kerak. Hosil mo’l bo’lgan sari solinadigan o’g’it miqdori ham
oshiriladi.
39
Tok o’suvi davri boshlarida oziq moddalarga juda talabchan bo’ladi.
Shuning uchun fosforli, kaliyli o’g’itlar va azotli o’g’itlarning 25% kuzda, azotli
o’g’itlarning qolgan qismi-erta bahorda kurtaklar yozilguncha qadar solinadi. Agar
fosforli va kaliyli o’g’itlar kuzda solinmagan bo’lsa, ular baqorda azotli o’g’itlar
bilan bir vaqtda solinadi. Azot yuvilib ketmasligi uchun kuzda ammoniy shaklida
solinadi. U toklarni kuzgi-qishki o’sishi va ildizlarning faoliyati uchun zarur.
Kuzda azot solingandan keyin sug’orilmaydi.
Tok ekini mikro o’g’itlarga ham talabchan. Bir yerda ko’p yil o’sgani uchun
tuproqdagi mikro elementlar miqdori ham kamayib ketadi. Mikro o’g’itlarni
mineral o’g’itlar bilan birga eritmasini tayyorlab bargi orqali qo’shimcha
oziqlantirish ham mumkin.
Tuproq ikki-uch yilda bir marta chuqur 50-60 sm ishlanib o’g’it berilsa
ahamiyati katta bo’ladi.
Tokchilikda o’stiruvchi moddalarni qo’llash ham katta ahamiyatga ega.
Masalan, auksin va geteroauksin singari moddalarni past konsentrasiyali eritmasini
tok qalamchalariga ishlatib, ularni tez tomir (ilk orttirish mumkin). Urug’siz
navlarda esa bir paytlar gibberelin moddasini urug’siz kishmish navlarga qo’llab
hosildorlik 30% gacha oshirilgan. Lekin, urug’siz navlardan mayiz chiqishi
pasayganligi tufayli bu ishlab chiqarishda kam qo’llaniladi.
Tok ekini biologiyasiga ko’ra qurg’oqchilika chidamli ekin. Chunki uning
ildiz tizimi baquvvat rivojlanganligi, so’rish kuchi kattaligi va yashash sharoitiga
qarab o’zining anatomik-fiziologik tuzilishini qayta qura olishdir.
O’zbekiston sharoitida tokning normal o’sishi va ko’p hosil berishi uchun
uni suv bilan yetarli ta’minlash yanada katta ahamiyatga ega. Yozda barglar satxi
katta va hosil mo’l bo’lganda, bug’lanish, oziq moddalarning xarakatlanishi va
sovish uchun ko’p suv sarflanadi. Tok o’suv davrida suv bilan yetarli darajada
ta’minlansa, fizologik namligi ortadi, novda va mevalarning o’sishi, assimilyasiya
kuchayadi, hosil ko’payadi va uning sifati yaxshilanadi. Tok tuproqda suv ko’p-oz
bo’lishidan juda ta’sirlanadi. Tuproqda suvning ortib ketishi ham, yetishmasligi
ham tok ko’chatlarining rivojlanishiga va hosil berishiga salbiy ta’sir qiladi. Bir
40
gektar yerdagi Oq kishmish nav tokdan gektariga 250 hosil olinganda, o’suv
davrida barglar sarflagan suv miqdori, taxminan 11 000 m3 bo’lgan.
Tokning suvga bo’lgan talabi uning naviga, ko’chatning yoshi, hosiliga
qarab turlichadir. Tokning yaxshi o’sishi va hosilga kirishi uchun yerdagi yog’in-
sochindan to’planadigan suv miqdori yetarli bo’lmaydi. Bunday hollarda
tokzorlarni sug’orish ancha foyda beradi. Sug’orish orqali tuproq namligini tatibga
solish, ma’lum davrlarda uni oshirish mumkin.
Yillik yog’in miqdori 450-600 mm ga yetganda tog’ etagi va tog’li
hududlarda sug’orilmaydigan baxorikor tok navlarini ekish mumkin. Daryo
qayirlarining sizot suvlari 2-4 m chuqurda bo’lgan quyi terrasalarida joylashgan
tokzorlarda toklarning ildiz sistemasi baquvvat bo’lib, asosan gorizontal xolda 4 m
gacha tarqaladi.Tok ko’chatlari 3-4 yoshligidanoq o’suv davrida sug’orishni ko’p
talab qilmaydi, faqat qishda nam to’plash uchun sug’oriladi.
Tokzorlar har xil maqsadlarda sug’oriladi:
sho’r yuvish uchun sug’oriladi;
tuproqqa nam to’plash uchun sug’orish (chilla suvi berish), qish oylarida;
sovuqqa qarshi kurashish maqsadida sug’orish;
o’simlik atrofidagi mikroiqlimni yaxshilash uchun sug’orish;
tok tupining yaxshi o’sishi, yuqori va sifatli hosil berishi uchun sug’orish;
Toklar har xil usulda sug’oriladi:
yuza, yer betidan oqizib sug’orish;
yer ustki yomg’irlatib sug’orish;
yer ostidan sug’orish, bunda suv tok ekilgan yerga quvurlardan oqib boradi.
Hozirgi vaqtda yer betidan har xil usullarda sug’orish qo’llanilmoqda.
Hozirgi kunda O’zbekistonda tokzorlar asosan egatlar orqali oqizib
sug’oriladi. Bu usul eng qulay hisoblanadi va tokchilik hududlarida keng
qo’llaniladi. Sug’orish egatlarining chuqurligi 15-25 sm atrofida, ust tomonining
kengligi 25-40 sm bo’lishi lozim; kam nishab bo’lgan maydonlarda egatlar
chuqurligi 20-25 sm qilinadi, nishablik katta bo’lganda esa 15-20 sm chuqurlikda
olinadi.
41
Hosilga kirgan toklar o’suv davri mobaynida ko’pchilik joylarda to’rt-olti
marta: birinchi tok ochilgandan keyin-aprelda; ikkinchi marta- mayning birinchi
yarmida, uchinchi marta-iyunda, to’rtinchi-beshinchi marta-iyulda, oltinchi marta-
avgustda sug’oriladi.
Shag’alli va qumoq tuproqlarda 8-10 martagacha sug’oriladi. O’suv davri
mobaynida har oyda 2 marta sentyabrgacha.
Sug’orish normasi qumoq tuproqlarda 400-450 m3 ga, og’ir tuproqli
yerlarda 550-600 m3/ga.
Toklar vertikal simbag’azlarda o’stirilsa tok tuplari ikki tomondan,
kundasiga nisbatan 0,5 m qoldirilib, har 1 m da bitta egat olinib sug’oriladi.
O’zbekistonda uzum hosilining ko’p qismi tok kasalliklaridan nobud bo’ladi.
Ayniqsa oidium (un shudring) va dog’li antraknoz kasalliklari ko’p zarar
yetkazadi. Ba’zi xo’jaliklarda ob-havo sharoiti noqulay kelgan yillari bu
kasalliklardan uzum hosilining 50% gachasi nobud bo’ladi. Serkosporioz (yashil
mog’or), bakterial rak va boshqa kasalliklardan toklar kamroq zaralanadi.
Oidium kasalligi Shimoliy Amerikadan kelib chiqqan kasallik bo’lib xozirda
hamma mamlakatlarda uchraydi. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra 1914 yilda Toshkent
va Farg’ona viloyatlari hududidagi tokzorlar hosilining 50% ni nobud bo’lgani
xaqida ma’lumotlar bor. 1929 yilda Samarqand viloyatida ham ancha tarqalgan.
Oidium kasalligi bilan kasallangan tokning novdalari, barglari, uzum boshi va
boshqa ko’k qismlarining ustini qoramtir g’uborga aylanadigan unshudring
qoplaydi. Bu kasallik bilan zararlangan uzum yeyilmaydi. Bu kasallik bilan
O’zbekistonda rayonlashgan quyidagi uzum navlari kuchli zararlanadi; Oq xusayn,
Chillaki, Kattaqo’rg’on, Qora kishmish, Charos, Bayan Shirey, Morastel navlari
esa kamroq zararlanadi. Hozirgi kunda xo’raki navlardan Qorajanjal va Pushti toyfi
navlari chidamli deb hisoblanmoqda.
Tokning oidium kasalligiga qarshi quyidagi preparatlarni qo’llash tavsiya
etiladi: Vektra 0,3 10% s.k. kurtak chiqarguncha, gullashgacha: Impakt 0,1-0,15
25% s.k. gullashgacha va guldan so’ng: Baleyton 1,15-0,3 25% s.p. o’suv davrida
Topaz 0,2-0,25 10% k.e. o’suv davrida; Sera (oltingugurt poroshogi) 80%-9,0-
42
12,0-o’suv davrida; Topsin-M 70% s.p.-1,0 kurtak chiqarguncha va gullashgacha
Fundazol 50% s.p. 1,6 o’suv davrida.
Tokning antraknoz kasalligiga qarshi esa quyidagi preparatlar tavsiya etiladi:
Bordos suyuqligi 10,0-15,0 mis kuporosi bilan, o’suv davrida: Temir kuporosi
53% r.p.-30,0-40,0-kurtak chiqarguncha qadar-2-3% preparat eritmasi ishlatiladi,
ISO-0,5-1,0° o’suv davrida; Xlorokis mis 90% s.p.-6,0 o’suv davrida qo’llaniladi.
Tokka xashoratlardan barg o’rovchisi, kanalar katta zarar yetkazadi.
Xashoratlarga qarshi agrotexnika tadbirlarini sifatli o’tkazilishi hamda Nitrofen,
Fozolon. Gardon va Sumesidin preparatlarini qo’llash tavsiya etiladi.
|
