1-guruh-gidrofil turidagi plastiklovchi qo’shimcha, sement hamirini kolloid
tuzilishini dispergirlaydigan va beton hamirning oqishini yaxshilaydigan
xususiyatga еga.
2-guruh-gidrofoblaydigan
(suv
yuqtirmaydigan)
qo’shimcha,
beton
qorishmasiga havoning mayda pufakchalarini so’radigan, shuningdek beton
qorishmasining harakatchanligini yaxshilaydigan xususiyatga еga.
Gidrofob ko’shimchalarning sirt-faol malekulalari havo suv yuzasida
shimilib suvni yuza tortilishini pasaytiradi va sement hamiridagi mayda havo
pufakchalarni stabillashtiradi. 1-guruh qo’shimchalariga sul’fit-drojali brajkalar
kiradi (SDB). Bu qo’shimcha asosan lignosul’fon kislotasini kal’tsiyli tuzidan
iboratdir. Bu qo’shimchani suyuq holatda sellyulozani qayta ishlaganda hosil
bo’ladigan sul’fitli ishqordan olinadi.
II-guruh qo’shimchalariga: natriy abetati abiyetin kislotasining natriy tuzi,
kukun yoki kanifolni uyuvchi natriy bilan parchalab, neytrallab olinadigan
48
suyuklik; mыlonaft maz’ ko’rinishidagi sarg’ish-jigarrang rangdagi modda, natriy
tuzining suvda еrimaydigan organik kislotasidir, neftni qayta ishlangandagi
chiqindidan olinadi; asidol-neft kislotalari, neftni qayta ishlanganda olinadigan
chiqindi.
SFM beton qorishmasini harakatganligini, uning bir turligi, qatlamga
bo’linmasligi, nasos bilan chiqarilganda oquvchanligini oshiradi, vaqt davomida
korishmani yaxshi joylashuvchanligini saqlaydi. Plastiklovchi qo’shimchalar suv
sarfini qisqartishi hisobiga sement sarfini 8-12% ga kamaytiradi, yoki sement sarfi
o’zgarmayganda suv sement nisbatini pasaytiradi va beton mustahkamligini, suv
o’tkazmasligi va sovuqqa chidamliligini bir qancha oshiradi.
Oddiy betonlarda plastiklovchi sifatida SDB dan keng ko’lamda
foydalilinadi. Bu qo’shimcha betonning boshlang’ich davrlarida qotishini
sekinlatadi, shuning uchun yig’ma temir – beton ishlab chiqarishda SDB ni
sementni qotishini tezlatuvchi qo’shimchalar bilan birga kushib qo’llaniladi. SDB
sementda issiq ajralib chiqishini qotishnining birinchi kunlari bir qanchaga
kamaytiradi, bu еsa yirik temir -beton inshootlarini qurishni osonlashtiradi. SDB
asosan sement hamiriga ta’sir qiladi, shuning uchun uni sement sarfi anchagina
ko’p bo’lgan betonlarda qo’llash samaralidir.
Havo tortadigan qo’shimchalardan asosan sovuqqa chidamlilik talab qilingan
betonlarda, va qurilish qorishmalarida foydalaniladi. Beton qorishmaga havo
tortish, uning mustahkamligini pasaytiradi. Tajriba ko’rsatkichlaridan ma’lumki,
1% tortilgan havo betonning siqilishdagi mustahkamligini 3% kamaytiradi,
shuning uchun, beton qorishmasiga plastiklash uchun ko’p miqdorda havo
tortadigan qo’shilmani qo’shishning hojati yo’q. Tortilgan havoning miktori
odatda 4-5% dan oshmaydi. Bu holatda betonning mustahkamligi deyarli
pasaymaydi, chunki tortilgan havoni beton mustahkamligiga salbiy ta’siri
qo’shimchani plastiklovchi samarasi hisobiga suv sement nisbatining kamayishi
natijasida sement toshini mustahkamligini oshishi tufayli neytrallanadi. Havo
tortadigan qo’shimcha betondagi g’ovak va kapillyarlarni gidrofoblaydi, havo
pufakchalari еsa, suv muzlaganda betonda ichki katta kuchlanishning kelib
49
chiqishini oldini oluvchi rezerv sig’imdir. Natijada betonning suv o’tkazmaslik va
sovuqqa chidamliliki xususiyati bir qancha oshadi. Havo tortuvchi qo’shimchalar
sement sarfi kam bo’lgan betonlarda ancha samaralidir. Plastiklovchi gidrofob
ko’shimchalarga kremniyorganik suyuqliklar tegishlidir: natriy metilsilikonat
(GKJ-11), natriy еtilsilikonat (GJK-10) va еtilgidrosiloksanli suyuqlik (GKJ-94).
Ularni agressiv muhitda beton va pishiqligini betoni qorishmalarda uzoq muddatga
chidamliligini, oshirish uchun, shuningdek serg’ovak betonlarning yuzasini
gidrofoblovchi sifatida qo’llaniladi.
Keyingi
vaqtlarda
qurilishda
yangi
kimyoviy
qo’shimchalar-
superplatiklovchilar ishlab chiqilayapti va amalga oshirilmoqda. Bu qo’shimchalar
beton qorishmasining harakatchanligini va oquvchanligini keskin oshiradi va
betonning
texnologik
xususiyatlarini
yaxshilaydi.
Ko’pincha,
superplastiklovchilar-sintetik polimer moddalar, qaysiki, beton qorishmasiga
sement massasidan 0, 1–1, 2% miqdorda qo’shiladi. Superplastiklovchilar ta’siri,
qoida bo’yicha beton korishmasiga kiritilgandan keyin 2-3 soat bo’ladi. Ishqor
muhitning ta’sirida ular qisman tarkibini buzadi va boshqa moddaga, beton uchun
zararsiz moddaga aylanadi va uning qotishiga monelik qilmaydi.
Superplastiklovchilarning kiritilishi asosan temir- beton ishlab chiqarishda
samaralidir, qaysiki, beton qotishi tezligining oshishi katta ahamiyatga еga va
oddiy plastiklovchi qo’shimchalardan foydalanish beton qotishini sekinlatadi va
natijada maxsus choralar ko’rish zarurati yuzaga keladi: beton qorishmasiga bir
vaqtning o’zida qotishni tezlatuvchi moddani kiritilishi va issiqlik bilan ishlov
berishning mo’’tadil tartibini qo’llash kerak bo’ladi. Bundan tashqari,
superplastiklovchilar oddiy plastiklovchilarga nisbatan beton qorishmani yuqori
darajada suyultiradi, masalan qorishmaning harakatchanligini konus cho’kmasi
bo’yicha 2 sm dan 20 sm ga oshiradi.
Bular hammasi birga olinganda, past S/TS li betonlarni samarali qo’llash va
yuqori mustahkamlikka (60-80 MPa) еga bo’lish boshqa texnologik
qo’llanmalardan foydalanishdan ancha sodda; yig’ma temir-beton tayyorlashni
quyish usulini keng ko’lamda foydalanish yoki beton qorishmasini qisqa titratish
50
erdamida kamaygan S/TS bilan qoliplash, murakkab profilli konstruktsiyalarni
muvaffaqiyatli betonlash, mahsulotni qoliplash muddatini qisqartirish, yuza
qismining sifatini yaxshilash, sement sarfini kamaytirish imkonini beradi.
Superplastiklovchi suyultiruvchilar orasida naftalinsul’fokislotalar, S-3
asosidagi qo’shimcha, keng tarqalgan. Qurilishda ham shunday 10-03 va KM-30
melamin smola asosidagi qo’shimchalar amalga oshirilmoqda.
Kuchli suyultiruvchi qatoriga boshqa polimer qo’shimchalar ham kiradi,
masalan, SPD, OP-7, 40-03 va boshqalar. Ularni o’zgaruvchan qo’shimchalar
turiga kiritish kerak, chunki ular beton qotishini bir muncha sekinlatadi. Bu еsa
qo’shimchalar miqdorini chegaralashga majbur qiladi va shu bilan birga uning
plastiklovchi samarasini kamaytiradi.
Qotishni tezlatuvchi sifatida kal’tsiy xlorid, natriy sul’fat, kal’tsiy nitrit-
nitrat-xlorid va boshqalar qo’llaniladi. Bunda bu qo’shilmalarning ikkinchi ta’siri
ham borligini hisobga olish kerak. Masalan, kal’tsiy xlorid armatura korroziyasini
keltirib chiqaradi, shuning uchun temir-betonda maksimal miqdorda qo’llash
normasi chegaralangan(2% dan kam) va og’ir sharoitlarda ishlatiladigan yupqa va
oldindan zo’riqtirilgan armatura konstruktsiyalarida qo’llashga yo’l qo’yilmaydi.
Natriy sul’fat konstruktsiya yuzasida
shuralash
hosil qiladi, bu еsa maxsus
saqlovchi chorani ko’rish zaruratini yuzaga keltiradi. Kal’tsiy xloridda nitrit-nitrat
xloridning tezlatuvchi ta’siri nigibirlovchi ta’siri bilan mos keladi.
Sovuqqa qarshi ta’sir еtuvchi qo’shimchalar -potash sifatida, natriy xlorid,
kal’tsiy xlorid va boshqalar qo’llanadi. Bu qo’shimchalar suvning muzlash
nuqtasini kamaytiradi va betonni salbiy haroratda qotishiga yordam beradi: qotish
harorati qancha past bo’lsa, qo’shimcha miqdori shuncha yuqori(10% sement
vaznidan va ko’proq).
Gaz hosil qiluvchi qo’shimcha sifatida alyumin kukuni(PAK va GKJ-94)
keng ko’lamda foydalaniladi. Aksincha, beton tarkibini zichlash uchun kal’tsiy
nitrati, temir xloridi va sul’fati, alyumin sul’fati diеtilenglikolli DЕG-1 yoki
uchеtilenglikolli TЕG-1 smolalar qo’shiladi.
51
Tishlashni sekinlatish uchun shakar oqimi va SDB, GKJ-10 va GKJ-94 beton
maxsus xususiyatlarga еga bulishi uchun, masalan kengayuvchi betonlar olish
uchun qo’shimchalar oshrilgan miqdorda qo’shiladi. SDB, alyumin kukuni,
alyuminiy sul’fati va kal’tsiy xloridi ham tarkibga kiritiladi.
Ko’pchilik qo’shimchalar suvda еriydi va ularni beton korgichga oldindan
tayyorlangan qorishma sifatida qo’shiladi. Ba’zi bir qo’shimchalar еmul’siya
holatida
(GKJ-94)
yoki
suvda
suspenziya
holida(PAK)
qo’shiladi.
Qo’shimchaning optimal miqdori sement turiga, beton qorishmasini, tarkibiga,
konstruktsiyaning texnologik tayyorlanishiga bog’liq. Odatda, sement vazniga
qarab: 0, 1-0, 3% plastiklovchi, 0, 5-1% superplastiklovchilar; 0, 01-0, 05% havo
tortadigan; 1-2% qotishni tezlatadigan qo’shimchalardan foydalaniladi. Tajribada
optimal miqdor tajriba bilan aniqlanadi.
| 