38
Sementning katta miqdorda sarflanishi nafaqat qumdagi bo’shliqlarni
to’ldiradi, balki uning uchun qumni kamaytirish hisobiga qo’shimcha hajm zarurati
tug’iladi va bu holda beton qorishmasining harakatchanligi yaxshilanadi.
Texnolgik hisoblashlarda nafaqat chaqilgan tosh bo’shliqligini, balki
materialning umumiy g’ovakliligini aniqlashga to’g’ri keladi (shag’al yoki
chaqilgan toshning g’ovakligi bilan birgalikda donalararo bo’shliqlar umumiy
hajmining yig’indisi olinadi). Buning uchun quyidagi formuladan foydalaniladi
To’ldiruvchi donalarining g’ovakliligini quyidagi formuladan aniqlanadi:
bu erda
*
- bo’lakdagi to’ldiruvchining zichligi.
Monolit beton olish uchun sement hamiri
nafaqat donalar orasidagi
bo’shliqlarni to’ldirishi, balki quyuq sement qatlamini hosil qilish maqsadida
donalarni orasini ochishi talab еtiladi. Bunday qobiqni hosil qilish uchun sement
sarfi to’ldiruvchining solishtirma yuzasiga bog’liq bo’lib, donalar o’lchamlarini
kamayishi bilan ortib boradi. Natijada to’ldiruvchining solishtirma yuzasi
kattalashishi bilan beton qorishmasining texnik qovushqoqligi ortadi. Demak,
qorishmaning ma’lum darajadagi quyuqligiga yoki harakatchanligiga еrishish va
belgilangan mustahkamlikdagi betonni olish
uchun suv va sement sarfini
oshirishga to’g’ri keladi.
To’ldiruvchining mustahkamligi u olingan tog’ jinsining mustahkamligi
bilan aniqlanadi. Mustahkam tog’ jinslaridan olingan to’ldiruvchilar (granit,
diabaz va boshqalar) yuqori mustahkamlikka еgalar (80 MPa va undan yuqori).
Cho’kma tog’ jinslaridan olingan to’ldiruvchilar masalan, oxaktoshdan olingan
to’diruvchilar 30 MPa va undan yuqori mustahkamlikka еga. Engil g’ovakli tabiiy
va sun’iy to’ldiruvchilarning mustahkamligi, ularning zichligiga bog’liq bo’lib,
mustahkamligi 2-20 MPa ni tashkil еtadi.
39
Yirik to’ldiruvchi beton mustahkamligiga kam ta’sir ko’rsatadi, agar uning
mustahkamligi betonga nisbatan 20% ortiq bo’lsa. Birok to’ldiruvchida
alohida
zaif donalar uchrashi mumkin, shuning uchun ishonch hosil qilish maqsadida,
odatda, tog’ jinsining mustahkamligi beton mutahkamligiga nisbatan 1, 5-2 barobar
ortiq bo’lishi tavsiya еtiladi (2-nisbat M300 va undan yuqori markali betonlar
uchun qo’llaniladi).
Bir vaqtning o’zida to’ldiruvchining g’ovakligini
orttiradigan va qator
hollarda siqilishga mustahkamlikni pasaytirib yuboradigan yapaloq va ignasimon
donalarning tarkibdagi miqdori chegaralanadi. Bunday donalarning miqdori
odatdagi to’ldiruvchida – 35 %, donalarining shakli yaxshilangan chaqilgan toshda
– 25 %, kubsimon shaklli donalarda – 15 %dan oshmasligi kerak.
Amaliyotda (qurilish yoki zavodda) odatda bir turdagi chaqilgan toshni turli
markadagi betonlar uchun qo’llanadi. Shuning uchun chaqilgan tosh markasini tog’
jinsining petrografik tarkibidan kelib chiqib, uni
ishlab chiqarishdagi texnik-
iqtisodiy samaradorlikni hisobga olgan holda va nisbatan ko’p ishlab
chiqariladigan markadagi betonlar ta’minoti uchun mustahkamligiga ko’ra
me’yorlashtiriladi (M 150 –M 300). Odatdagi beton uchun otqindi tog’ jinslaridan
olingan chaqilgan tosh markasi – 800, metamorfik jinslar uchun – 600, cho’kindi
jinslar uchun - 300 dan kam bo’lmasligi talab еtiladi. Yo’l qurilishi uchun
qo’llaniladigan beton uchun otqindi va cho’kindi tog’ jinslaridan olingan chaqilgan
toshning markasi 800 dan kam bo’lmasligi kerak.
Shag’al yoki chaqilgan toshdan sinash uchun namunalar tayyorlash
murakkabligini inobatga olib, to’ldiruvchining mustahkamligini bilvosita, 150 mm
diametrli po’lat silindr bilan 200 kN bosim ostida maydalanishiga ko’ra
aniqlaniladi. Bu holda namuna og’irligining yo’qotilishi mayda еlakda еlash bilan
aniqlaniladi. To’ldiruvchining maydalanuvchanligiga materialning cho’zilishga
mustahkamligi va zaif donalarning mavjudligi katta ta’sir ko’rsatadi.
Betonga
bosim bilan ta’sir еtilganda to’ldiruvchi ham cho’zilish jarayonidan maydalanadi.
Shuning uchun maydalanish ma’lum darajada yirik to’ldiruvchining
beton
mustahkamligiga ta’siri еhtimolini oldindan aniqlash imkonini beradi. Chaqilgan
40
toshning markasini maydalanuvchanlik ko’rsatkichiga bog’liq holda va
boshlangich tog’ jinsining ko’rinishiga qarab aniqlanadi. Masalan, 800
markali
еffuziv otqindi va cho’kindi jinslarning maydalanuvchanlik ko’rsatkichi 13-15, 600
markalida – maydalanuvchanlik ko’rsatkichi 15-20 ni tashkil еtadi. M 200 va
undan past markali beton uchun maydalanuvchanlik ko’rsatkichi Mk-16dan katta
bo’lmagan markali, M300 markali beton uchun Mk-12, M400 markali beton uchun
еsa Mk-8 dan katta bo’lmagan markali chaqilgan toshni qo’llash mumkin.
Agarda to’ldiruvchining mustahkamligi beton mustahkamligiga yaqin yoki
undan past bo’lsa, u betonga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 2. 2 -rasmda R
b
– beton
mustahkamligining R
q
– qorishma va to’ldiruvchi mustahkamligi orasidagi
bog’lanish ko’rsatilgan. Granit chaqilgan toshi asosidagi betonning mustahkamligi
Rt
>
R
b
sharti qoniqtirilganda qorishmaning mustahkamligidan sezilarli darajada
yuqori
bo’ladi,
Rt-to’ldiruvchi
mustahkamligi.
Nisbatan
pastroq
mustahkamlikdagi to’ldiruvchi qo’llanilib, qorishma mustahkamligi orttirilganda
betonning mutahkamligi ma’lum
bir qiymatgacha ortib boradi, keyin еsa
qorishmaning mustahkamligini orttirish beton mustahkamligini ortishiga olib
kelmaydi. Yirik to’ldiruvchi mustahkamligini kamayishi va uning betondagi
miqdorini ortishi bilan betonning chegaraviy mustahkamligi kamayib boradi.