Oʻzbekiston respublikasi

213 
eng yuqori narx taklif qilgan shaxs qimmatli qogʻozlarni sotib oladi. 
Ayrim rivojlangan mamlakatlar qisqa muddatli davlat obligatsiyalarini 
– 
uch oyli, olti oyli, bir yillik 
– 
“qorongʻi” auksion orqali joylashtiradi.
Murakkab auksion 
(uzluksiz, “chaqiriqli” yoki “olomonli”). 
Auksionning bunday turi sotuvchilar va xaridorlar raqobatining yuqori 
boʻlishini taqozo etadi. Birja savdosini tashkil etish shakli sifatida 
murakkab auksionlar fond bozori xususiyatiga boshqa auksionlarga 
nisabatan mos ravishligi bilan ajralib turadi. 
Murakkab auksionlar quyidagicha farqlanadi. 
Chaqiriqli bozor 
(on call market). Fond bozorida bitimlar kamdan 
kam tuzilsa, sotuvchi va xaridor narxlari oʻrtasida katta farq yuzaga 
keladi va u birja kotirovkasida spred, deb nomlanadi. Buning natija-
sida, bitimlardagi narxlar tebranishi yuqori va muntazam xarakterga 
boʻladi, bunday bozor likvid emas, birja savdolari uzluksiz auksion 
shaklida tashkil etilishi umuman, murakkab hisoblanadi. Chaqiriqli 
bozorda birja savdosini tashkil etilishi kam kuzatiladi, bozor likvidligi 
past boʻlganligi sababli, qimmatli qogʻozlar savdosida qatnashish 
uchun arizalar tushish muddati uzaytiriladi va tashkil etilgan birja 
savdosida deyarli barcha qimmatli qogʻozlar savdosi boʻlib oʻtadi. 
Uzluksiz auksion. 
Broker muqaddam bergan arizasini oʻzgartirishi 
mumkin emas, shuning uchun vaqt mezoni yozma auksionda muhim 
element hisoblanadi. Natijada, qimmatli qogʻozning kliring narxi 
aniqlanadi va shu narxda sotuvchi va xaridorlar bitim tuzadilar. 
Shunday holat bozorni katta hajmda yigʻilib qolgan moliyaviy 
aktivlarga boʻlgan buyurtmalarni barobariga sotib turadi. Likvid 
bozorda bunday “barobariga sotishlar” bir birja kunida bir necha 
marotaba sodir boʻlib turadi. Jahonda barobariga sotish amaliyotidan 
keng foydalanadigan yirik bozorlar 
–
Avstriya, Belgiya, Germaniya va 
Isroil davlati birjalaridir. Bunday barobariga sotish savdolari 
– 
qimmatli qogʻozlarga doimiy talab va taklif, bozor likvidligi, uzluksiz 
auksionga oʻtish imkoniyati mavjudligini bildiradi. Oʻz navbatida, 
uzluksiz auksion uch turga ega. 
Birinchi turi 
– buyurtmalar kitobidan foydalanish, 
unga brokerlar-
dan kelib tushgan ogʻzaki arizalar kiritiladi, keyin klerk (birja vakili) 
arizalarni kelib tushish muddati va qimmatli qogʻozlarni sotib olish 
hajmi boʻyicha ajratadi.

214 
Ikkinchi turi 
– tablo, 
unda qimmatli qogʻozlarga nisbatan 
tanlangan eng yaxshi ikkita narx (eng yuqori 
–
sotib olish uchun va 
eng past 
–
sotish uchun narxlar) koʻrsatiladi. Makler kelib tushgan 
arizalarni narxlar boʻyicha guruhlaydi va har bir qimmatli qogʻozga 
kurs taklifini belgilaydi. Ushbu narxlar broker ish joyi ekraniga yoki 
tabloga chiqariladi. Misol uchun, Nyu York fond birjasida biror bir 
korporatsiya aksiyalari boʻyicha quyidagi maʼlumotlar koʻrsatiladi “17 
va 3/8 17 va 3/4 nisbatan” yoki “3/8, 3/4”. Bu 17 va 3/8 
–
talabning eng 
yaxshi narxi, 17 va 3/4
–
taklifning eng yaxshi narxini bildiradi. 
Bunday narxlar birja savdosi jarayonida savdo oʻyinlari strategiyasini 
belgilash va arizalar korrektirovkasini qilish uchun asos boʻlib xizmat 
qiladi. Vaziyatni tahlil qilib, savdo zalidagi treyderlar koʻrishi uchun 
brokerlar oʻzlari tabloga aktivlar narxini chiqaradi. Buyurtmalar 
tabloga xronologik tarzda joylashtiriladi shuning uchun vaqt omili hal 
qiluvchi rolni oʻynaydi. Agar oʻxshash buyurtmalar xuddi shunday 
narxlarda avvalroq kelib tushsa va bozorning qarshi tomonidagi 
buyurtmalar bajarilishiga yoʻl qoʻymasa, buyurtmalar bajarilmaydi. 
Ushbu buyurtmaning bajarilmaslik sababi aksiyaga “avvalroq” ariza 
kelib tushgani boʻlishi mumkin. Agar “avvalroq” arizalarning narxlari 
diapazoni bozor taklif qilinayotgan narxlar bilan keskin farq qilsa, 
savdo jarayonida makler “avvalroq” kelib tushgan arizalarni chiqarib 
tashlab, birja savdosiga korrektirovkalar kiritishi mumkin. Birja 
savdosi tashkil etilishining oʻzi chegaraviy spred oʻrnatish yoʻli orqali 
bozor likvidligini oshirishga imkon beradi.
Uzluksiz auksionning uchinchi turi 
– olomon. 
Treyderlar faqat 
savdoga kelib tushayotgan aksiyalarni eʼlon qiluvchi klerk (birja 
vakili) atrofida toʻplanishadi va kontragentga oʻzlari taklif qilayotgan 
narxlarni ovoza qilishadi. “Olomon”dagi savdolar turli narxlarda 
amalga oshadi va koʻp hollarda bitta xaridor aniq narxni belgilamagan 
holda bir nechta sotuvchilar bilan turli narxlarda aksiyalarni xarid 
qiladi. Zamonaviy kompyuter texnikasi bilan jihozlangan yirik 
birjalarda “olomon” shaklida birja savdosi tashkil qilinishini tasavvur 
qilish qiyin, ayniqsa, jahon yirik kompaniyalar tomonidan aktiv 
emissiyalar oshirilganda. Lekin, bunday uzluksiz birja savdosining 
yarim ijobiy jihatlari mavjud, qarz bozoridagi buyurtmalarni 
birlashtiradi va shu orqali ushbu bozorni qimmatli qogʻozlardan 

215 
“tozalab” bajarilayotgan buyurtmalar sonini maksimal darajaga 
koʻtaradi. 
Birjada savdolarni tashkil qilish uchun operatsion zalga alohida 
talablar belgilanadi: 
-
har bir savdo ishtirokchisi uchun zarur sharoitlar yaratib berish;
 
-
har bir savdo tovari uchun alohida zal, unda xona tagi amfiteatr 
shaklida boʻlishi kerak. Shuning uchun, bitimlar amalga oshadigan 
joyni “pol”, “chuqurlik” yoki “birja xalqasi” deyiladi;
 
-
zal markazida, balandlikda joylashgan maxsus joyda savdoni 
olib boruvchilar, operatsiya va narxlarni roʻyxatga oluvchilar boʻlishi 
darkor;
 
-
zal atrofida (400 gacha ... 500) birja savdolarida qatnashish 
huquqi mavjud boʻlgan, maxsus jihozlangan kabinalarda brokerlar joyi 
boʻladi; 
-
axborot tablo mavjudligi; 
-
axborot agentliklar vakillari uchun maxsus ish joylari tashkil 
etish; 
-
birja zali yonida axborotlari roʻyxatga olish va ombor xodimlari 
uchun boʻlimlar boʻlishi darkor. 

216 

Download 4,09 Mb.