102
VI BOB. IPOTEKA QIMMATLI QOG
ʻ
OZLAR BOZORI
6.1. Ipoteka bozori faoliyatining nazariy jihatlari
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar bilan bir qatorda ijtimoiy
sohani rivojlantirish, aholini uy-joy bilan taʼminlash boʻyicha ham
qator islohotlar va chora-tadbirlar amalga oshirilib kelinmoqda. Bunda
aholini uy-joy bilan taʼminlash maqsadida
barcha hududlarda keng
miqyosli ishlar davom ettirilayotganligini ham qayd etib oʻtish zarur.
Mazkur amaliyotda tijorat banklari faol ishtirok etayotganligi, ipoteka
kreditlari taqdim etilayotganligi barchamizga maʼlum. Jahon amali-
yotida ipoteka kreditlash amaliyoti bilan bir vaqtda ipoteka qimmatli
qogʻozlari muomalasi ham keng doirada qoʻllaniladi. Shundan kelib
chiqqan holda quyida ipoteka qimmatli qogʻozlari muomalasi xususida
fikr yuritamiz.
“Ipoteka – bu real aktiv bilan taʼminlangan
uzoq muddatli kre-
ditdir”.
23
Kengroq taʼkidlaydigan boʻlsak, “Ipoteka – majburiyatlarni
koʻchmas mulk bilan taʼminlashning bir usuli boʻlib, bunda agar
garovga qoʻyuvchi oʻz majburiyatlarini bajarmasa,
garovga oluvchi
oʻz talablarini garovga qoʻyilgan koʻchmas mulk hisobidan qondirish
huquqiga ega boʻladi”.
24
Ipoteka krediti – banklar tomonidan koʻch-
mas mulk garovi asosida koʻchmas mulkni sotib olish yoki qurish
uchun beriladigan uzoq muddatli kredit turidir.
25
Bunda ipoteka krediti
sotib olinayotgan koʻchmas mulk orqali beriladi va garov predmeti
sifatida koʻchmas mulk amal qiladi.
26
Ipoteka krediti boʻyicha
barcha
majburiyatlar bajarilgach koʻchmas mulk ipoteka krediti oluvchining
toʻliq egaligigiga oʻtadi. Ipoteka va ipoteka kreditlash amaliyotini
moliyaviy taʼminlash maqsadida tijorat banklari tomonidan ipoteka
qimmatli qogʻozlari muomalaga chiqarilishi mumkin.
Bunday
amaliyot xalqaro tajribada keng qoʻllaniladi. Ipoteka bozori rivojlanish
jarayonida bir nechta muammolarga duch kelingan. Yaʼni
23
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and institutions. 7th ed. USA: Pearson, 2012. P. 324
24
Саттаров Б.К. Ўзбекистонда ипотека қимматли қоғозлари бозорини шакллантириш йўллари. И.ф.н. илмий
даражасини олиш тақдим этилган дисс.автореферати. Т., 2012. Б. 8.
25
Косарева Н.Б. Основы ипотечного кредитования. М.: ИНФРА-М, 2007. С.5.
26
Гусева И.А. Финансовые рынки и институты. М.: Юрайт, 2018. С. 105.
103
“birinchidan, dastlabki vaqtdarda ipoteka miqdori jud past boʻlgan.
Natijada koʻplab institutsional investorlar bunday kichik moliyaviy
instrument ishlashni lozim tompagan.
Ikkinchi muammo ikkilamchi bozorda ipoteka savdolari bilan
bogʻliq boʻlib, bunda savdolarning standartlashtirilmaganligi
salbiy
taʼsir koʻrsatgan. Unda qoplash davrining, foiz stavkalarining, bitim
shartlarining turlichaligi amal qilishi
ipoteka bozori kengayishiga
toʻsqinlik qilgan.
Uchinchidan, ipoteka kreditlari xizmat koʻrsatish nuqtai nazaridan
qimmatligi bilan ajralib turgan.
Ipoteka kreditlariga xizmat koʻrsatishni korporativ obligatsiyalar-
ga xizmat koʻrsatish bilan solishtirilganda bunga yaqqol guvoh boʻlish
mumkin. Kreditor har oylik toʻlovni undirishi, mulk boʻyicha
soliqlarni toʻlashi, sugʻurta mukofotlari toʻlab borishi va zaxira hisobi
boʻyicha xizmatlar koʻrsatishi lozim. Korporativ obligatsiyalar
boʻyicha bunday emas.
Va nihoyat, toʻrtinchidan, ipoteka boʻyicha noaniq toʻlovga
qobiliyatsizlik riski mavjud. Investorlar ipoteka boʻyicha
kredit
oluvchini baholashga koʻp vaqtlarini sarflashni xohlamaydilar. Bu
muammolar ipoteka qimmatli qogʻozlari, shuningdek sekyuritizat-
siyalashgan ipoteka yuzaga kelishiga olib keldi”.
27
