105
Ipoteka kreditlari boʻyicha qayta moliyalashtirish tizimi Amerika
qoʻshma shtatlarida 1930-yillardan boshlab keng qoʻllanila boshlan-
gan. Aynan shu davrdan boshlab mamlakatda
ipoteka kreditlash
amaliyotini qoʻllab-quvvatlash maqsadida ixtisoslashgan tashkilotlar,
shu jumladan ipoteka agentliklari tashkil etiladi. AQSHda ipoteka
kreditlari bozori rivojlangan ipoteka obligatsiyalari bozori asosida
faoliyat yuritadi. Chunki ipoteka obligatsiyalari ipoteka kreditlashini
amalga oshirishda banklarning qayta moliyalashtirishini taʼminlaydi.
Rivojlanish bosqichlarini bosib oʻtgan ipoteka bozori amaliyotida
bugungi kunda banklar eng faol ishtirokchiga aylangan. Keltirilayot-
gan bu jihatlar ipoteka bozori modellari shakllanishiga xizmat qilgan.
Bunda “uchta model ajratib koʻrsatiladi: anʼanaviy model (bitta
bosqichli, yevropa modeli), ikki bosqichli model (amerika modeli)
hamda ssuda-jamgʻarma modeli”.
29
Ipoteka bozori boʻyicha anʼanaviy model (bitta bosqichli, yevropa
modeli) bankning taʼminlangan obligatsiya
tipidagi qimmatli
qogʻozlarni mustaqil chiqarishi va shu asosda garovga qoʻyilayotgan
koʻchmas mulkni kreditga berishi bilan tavsiflanadi. Bu model nemis
modeli deb ham ataladi. Mablagʻlar jalb qilish va kredit berish
muddatlari oʻrtasida vaqtinchalik farq mavjudligi, bank uchun kredit
va foiz riskining yuqoriligi kabilar mazkur modelning kamchiliklari
hisoblanadi. Lekin bu model asosida ipoteka kreditlashni tashkil etish
nisbatan jahon amaliyotida keng qoʻllaniladi. Uning keng qoʻllanilishi
sabablaridan biri Yevropada umumiy amaliyot sifatida uzoq muddatli
kreditlar boʻyicha
suzib yuruvchi foiz stavkalari, banklar uchun eng
yuqori riskni chegaralash kabilarning qoʻllanilishidir. Yevropada
ipotekaga asoslangan eng yirik obligatsiyalar bozori Germaniya
bozoridir. Koʻchmas mulk bilan bogʻliq operatsiyalarni moliyalash-
tirish uchun nemis ipoteka banklari chiqaradigan obligatsiyalar keng
jamoatchilik oʻrtasida savdoga chiqariladi.
Ikki bosqichli model (amerika modeli) ipoteka bozorining berilgan
ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish koʻchmas
mulk bilan
taʼminlangan ikkilamchi qimmatli qogʻozlar bozori hisobiga amalga
oshirilishi bilan tavsiflanadi. Bu modelning asosida risklarni
29
Гусева И.А. Финансовые рынки и институты. М.: Юрайт, 2018. С. 109-111.
106
taqsimlash gʻoyasi yotadi. Ipoteka krediti beruvchi bank uni
sekyuritizatsiya oʻtkazish uchun tashkil etilgan maxsus tashkilotlar,
yaʼni ipoteka agentlariga sotadi. Ipoteka agentlari oʻz navbatida
ipoteka qimmatli qogʻozlarini chiqaradilar va ularni bozorda sotadilar
hamda bankni qayta moliyalashtiradi. Natijada
ipoteka krediti bank
balansidan chiqarilib, ipoteka balansiga kirim qilinadi. Kredit
oʻtkazilgan vaqtdan boshlab bankda bu amaliyot boʻyicha hech qanday
risk qolmaydi va yangi moliyalashtirishga ega boʻladi. Amaliyot
natijasida foydaning bir qismiga ipoteka agentiga taqsimlanadi.
Agarda kredit boʻyicha defolt (qaytamaslik) holati yuzaga keladigan
boʻlsa, zarar ipoteka agenti zimmasiga tushadi.
Amerika qoʻshma shtatlarida ipoteka agentlarining keng tarmogʻi
mavjud boʻlib, ulardan eng yiriklari Uy-joy ipoteka krediti federal
korporatsiyasi (Federal
Home Loan Mortgage Corporation, Freddie
Mac), Federal milliy ipoteka assotsiatsiyasi (Federal National Mortga-
ge Association, Fannie Mae), Davlat milliy ipoteka assotsiatsiyasi
(Government National Mortgage Association, Ginnie Mae) kabilar
tilga olinadi.
Ssuda-jamgʻarma modelida ipoteka kreditlarini
qayta moliyalash-
tirish ipoteka qimmatli qogʻozlari hisobiga emas, balki aniq maqsadli
yoʻnaltirilgan tartibda tashkil etiladigan oʻzaro yordam kassalari
tamoyili boʻyicha kelgusi qarz oluvchilarning jamgʻarmalarini jalb
qilish hisobiga amalga oshiriladi. Masalan, Fransiyada uy-joy
jamgʻarma hisobraqamlarining bir necha turlaridan foydalaniladi.
Bunda 150 ming yevro miqdorida ipoteka kreditlari olishga
daʼvogarlik qilish uchun 100 ming yevrogacha mablagʻ jamgʻarish
mumkin boʻlgan jamgʻarma omonatlari – jamgʻarma daftarchalari
amal qiladi. Bunda asosiy shart sifatida jamgʻarma omonatlari miqdori
belgilangan koʻrsatkichga yetishiga eʼtibor qaratiladi. Ipoteka krediti
olishning yana bir usuli uy-joy jamgʻarmasi rejasini roʻyxatga olish va
jamgʻarma 400
ming yevroga yetgach, 600 ming yevro miqdoridagi
ipoteka krediti olishga ariza taqdim etish mumkinligi bilan izohlanadi.
Bundan koʻrinib turibdiki ipoteka bozorida ikkala tomon, yaʼni qarz
oluvchi qarz beruvchining birgalikdagi faoliyati koʻzga tashlanadi.
