|
-mavvzu. Duyoviy bilimlar va diniy ye’tiqod birligiga yerishishning ahamiyati
|
| bet | 63/64 | | Sana | 17.01.2024 | | Hajmi | 1,63 Mb. | | #139436 |
Bog'liq Dinshunoslik tayor.2023 oxirgisi (3) Axborot xati konf. ADU, Mayers- Briggs qo\'shimcha, 36-qo\'shma qaror, 27.04.2022, Oila tushunchasi, uning turlari va shakillari, fHy1I56Pj1m1Sqci4f9q3e28B9S0AiBM, dars ishlanma, 11-21-ALGORITMIK TILLAR VA DASTURLASH, Мустақил ишни ташкиллаштириш, Иқтибослик учун, Документ Microsoft Word, Calendar plan-RAQAMLI VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI (2), статья, Исмаилова Н С , Шагазатов У У Жахон иқтисодиёти ва халқаро (1), A515-mavvzu. Duyoviy bilimlar va diniy ye’tiqod birligiga yerishishning ahamiyati
Reja
Yangi O‘zbekistonda dunyoviy va diniy ta`lim-tarbiyaga munosabat.
Diniy plyuralizm, diniy tolerantlik, bag‘rikenglikning shaxs kamoloti va ye’tiqod yerkinligini taminlashdagi roli.
O‘zbekiston yoshlarining diniy manbalardagi axloqiy tarbiyaga oid g`oyalarni o`rganishning ahamiyati.
Jaholatga qarshi ma’rifat g‘oyasining ahamiyati
Mustaqillik sharofati bilan O‘zbekistonda milliy, ya’ni, ma’navviy-ruhiy yerkinliklarga keng yo‘l ochib berildi, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, g‘oyavviy, madaniy hayotining muhim tarmog‘i hisoblanadigan, yuksak ma’navviyatni yuzaga kelishiga bevosita ta’sir qiladigan nihoyatda muhim faktorlardan biri bo‘lgan yuksak ma’navviyatli, dunyoqarashi keng qamrovli, intellektual salohiyatli, ma’navviy jihatdan barkamol avvlodni tarbiyalash, barkamol avvlodni voyaga yetkazish, boshqacha aytganda, ta’lim-tarbiya tizimini tubdan rivojlantirishga davvlat siyosati darajasida ye’tibor qaratilib kelinmoqda hamda bu borada koʻplab muhim ishlar amalga oshirilayotganini ta’kidlashimiz kerak.
O‘zbekiston davvlati turli millat va din vakillari yashaydigan davvlat bo‘lib, hozirda bu yerda umumiy o‘rta ta’lim yetti tilda yuritiladi. Umumiy o‘rta ta’limning mahalliy tillarda yuritilishi Asosiy Qomus bilan kafolatlab qo‘yilgan mamlakat hududida yashaydigan barcha millat va xalqlarning tillari, urf-odatlari va an’analariga hurmat ko‘rsatilishini ta’minlash bilan birga ularning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratishni ham koʻzda tutadi. Uzoq davvrlar davvomida o‘zbek xalqining yuragidan chuqur joy olib, hayotning mazmun-mohiyatini idrok yetish, milliy qadriyatlar va turmush tarzini, an’nalarini, urf-odat va marosimlarini uzoq vaqt asrashda muqaddas islom dini kuchli omil bo‘lib xizmat qilganini alohida bayon qilishimiz lozim.
Zero insoniylik, mehr-oqibat, halollik, oxirat olamini tafakkur qilib yashash, yezgulik, mehr-shafqat, marhamat singari o‘zbek xalqiga oid bo‘lgan fazilatlar aynan mana shu diyorda ildiz otdi va rivojlandi. O‘zbekiston xalqining avvloddan-avvlodga o‘tib kelayotgan insoniy yezgu qadriyatlar tizmi ichida bag‘rikenglikni alohida tilga olishimiz kerak. Istiqlol tufayli diniy bag‘rikenglik ham o‘zbek xalqining azaliy qadriyatlariga hamohang ravvishda rivoj topib, boshqa madaniyatlar uchun namunaga aylandi deb ayta olamiz. Hozirda yesa O‘zbekistonda dinni ma’rifat yo‘li bilan anglash, uning xalq farovonligi va ahilligiga xizmat qilishiga yerishilmoqda.
O‘zbekiston mustaqillikka yerishganidan so‘ng, buyuk ota-bobolarning muborak nomlarini qayta tiklash hamda ularning ma’navviy-madaniy, diniy-ma’rifiy merosini tadqiq qilish borasida katta hajmda yezgu ishlar olib borilmoqda. Prezident Shavvkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan O‘zbekistonda bir qancha katta loyihalarga asos solindi. O‘zbekistondagi Islom sivilizasiyasi markazi, Imom Buxoriy xalqaro ilmiytadqiqot markazi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi ana shunday misli bo‘lmagan loyihalardan sanaladi. Shuningdek, viloyatlarda kalom, hadis, fiqh, aqida ilmi va tasavvvufni oʻrganishga ixtisoslashgan bir qancha ilmiy markazlarning ochilgani ham tahsinga sazovor ishlardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavvkat Mirziyoyev rahbarligida hayotga tatbiq yetilayotgan keng koʻlamli islohotlar mamlakatimizda yelatlar orasidagi ahillik va diniy bagʼrikenglik muhitini shakllantirish uchun mustahkam asos boʻlib xizmat qilmoqda. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasida xavvfsizlik, diniy bagʼrikenglik va millatlararo totuvlikni taʼminlashga alohida yeʼtibor qaratildi. So‘nggi yillarda diniy-maʼrifiy yo‘nalishlarda ko‘pgina islohotlarning amalga oshirilganini ta’kidlashimiz mumkin. Bu islohotlar albatta Oʻzbekistonda istiqomat qilayotgan yelatlar orasida ahillik va diniy bagʼrikenglik muhitini shakllantirishga xizmat qilishi shubhasizdir. Oʻzbekiston Prezidenti tashabbusi bilan faoliyat koʻrsatishni boshlagan ushbu ziyo maskanlari islom dinining haqiqiy insonparvarlik va yezgulik mazmunini anglab yetishimizga xizmat qiladi.
Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda din va ma’rifat sohalarida bir qator keng koʻlamli islohotlar amalga oshirildi. Jahon hamjamiyati mamlakatda yashayotgan turli yetnik va din vakillari orasida oʻrnatilgan doʻstlik va diniy bagʻrikenglik rishtalarining musthkamlanishini yuqori baholamoqda. Ammo, afsuski, bu islohotlarga qaramay, media olamda, bazi ijtimoiy tarmoqlarda Oʻzbekistonning diniy siyosati borasidagi davvlat siyosatini obroʻsizlantirishga qaratilgan soxta xabarlar tarqalishi holatlariga ham guvoh boʻlmoqdamiz. Bu soxta va yolgʻon ma’lumotlarning asosan bir guruh radikal va mutaassib insonlar tomonidan tarqatilayotgani ham haqiqatdir.
Diniy haq-huquq va yerkinliklarni ta’minlashga qaratilgan asl holatni buzib koʻrsatishga urinayotgan soxta xabarlar yaratilmoqda va tarqatilmoqda. Ayniqsa, oxirgi yillarda davvlatda diniy ta’lim olishga ruxsatning yetarli darajada yemasligi borasida tanqid va ye’tirozlar, xususiy diniy ta’lim muassasalarini ochishga talablar, shuningdek, Qur’oni Karim va islom dini asoslarini davvlat ta’lim dasturiga kiritish chaqiriqlari yangramoqda. Oʻzbekiston davvlati diniy yerkinlik borasida islohotlar va liberal siyosat yuritayotganida, mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, tinchlik, millatlararo va dinlararo ahillikni asrabavvaylash borasida mas’uliyatni toʻliq oʻz zimmasiga olishini ham unutmasligimiz kerak. Shu bois, demokratik, huquqiy, koʻp millatli va turli din vakillari istiqomat qiladigan jamiyatda yashayotganimizni unutmasligimiz kerak.
O‘zbek xalqi uchun islom ularning shaxsiy o‘ziga xosligining ajralmas qismidir. Hatto dunyoviy sharoitlarda ham ma’navviy qadriyatlar oilada va umuman jamiyatda munosib shaxs boʻlishning toʻg‘ri yoʻllari bilan bogʻliq boʻlmagan islomiy unsurlarni oʻzida mujassam yetgan. Oʻzbek xalqi hayotining hattoki dunyoviy tomoni ham hayotning barcha jabhalarida ildiz otgan islom merosi va madaniyatiga asoslangan ta’limotlar bilan aralashib ketgan. Vatanparvarlik, ota-onaga hurmat, mehr-oqibat, ilm olish uchun ragʻbat islom axloqi bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan axloqiy majburiyatlarga misol boʻla oladi. Bu fazilatlar islom urfodatlaridan kelib chiqib, maktab ta’limi va oila tarbiyasi orqali kundalik hayotga singdirilgan. Islom kundalik hayotning bir qismi hisoblangan va oʻzbek maktablari oʻquv dasturida Islom madaniyati, an’analari va tarixining bir qismi sifatida kiritilgan. Shu bilan bir qatorda, islomiy qadriyatlar maktablarda axloqiy tarbiyada ye’tiborga olinadigan yagona omil yemas, balki dunyoviy qadriyatlar bilan uygʻunlashishi kerak.
O‘zbekistonda diniy ta’lim olish sohasi shartli ravvishda 3 ta yo‘nalishga bo‘linadi:
ilohiyot yo‘nalishidagi professional diniy ta’lim;
dunyoviy ta’lim muassasalaridagi dinga oid akademik ta’lim;
aholi tomonidan qiziqish bildirilayotgan, kundalik hayoti uchun zarur deb hisoblanadigan diniy amaliyot qoidalarini o‘rganish hamda odob-axloq bilan bog‘liq masalalarda diniy nuqtai nazarga asoslangan bilimlarni olish (“maishiy” diniy ta’lim).
Din ishlari bo‘yicha qo‘mitaga ko‘ra, O‘zbekistonda barcha din vakillariga bir ko‘z bilan qaraladi, “diniy ozchilik” degan ibora yesa o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra o‘zbek tili uchun sun’iy yasama bo‘lib, madaniyat, til va umuman milliy qonunchilikka xos yemas.
Ma’lum qilinishicha, aholining kundalik hayotidagi diniy yehtiyojlarini qondirish maqsadida O‘zbekiston musulmonlar idorasi tasarrufidagi veb-saytlar va ularning Telegram-kanallari ishlab turibdi. Bundan tashqari, mamlakat bo‘ylab 17 ta joyda aholiga pullik xizmat asosida alohida yuridik shaxs maqomiga yega bo‘lmagan “Qur’on va tajvid kurslari” mavvjud.
Qo‘mita diniy ta’lim masalasiga munosabat bildirib chiqishi diniy ulamo Mubashshir Ahmad o‘zi va bir guruh faol fuqarolar nomidan prezident Shavvkat Mirziyoyev va Oliy Majlis Senatga qilgan murojaati fonida yuz berdi.
Ulamo o‘z videomurojaatida so‘nggi yillarda diniy sohada bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlarni ye’tirof yetgan holda, O‘zbekiston qonunchiligidagi xususiy tartibda diniy ta’limga qo‘yilgan taqiq qayta ko‘rib chiqilib, ta’lim yoshini kichraytirish va diniy ta’limga ruxsat berish zaruriyati haqida gapirgan yedi.
Jamoatchilikda ayrim bandlari norozilik uyg‘otgan, xususan xususiy diniy ta’limga qo‘yilgan taqiq saqlanib qolgan yangi tahrirdagi “Vijdon yerkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonun 26 iyun kuni Senatda ma’qullandi.
Xalqaro tashkilotlar ham bu qonundagi diniy ta’limga qo‘yilgan cheklov va diniy materiallarga senzurani bekor qilish kerakligini, inson huquqlari sohasidagi xalqaro standartlarga va olingan majburiyatlarga to‘la mos kelishi uchun jiddiy qayta ko‘rib chiqilishi kerakligini bildirgan.
Yangi O‘zbekiston orzusi hayotiy ishonch va qudratga aylanmoqda. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining beshinchi – xavvfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bagʻrikenglikni ta’minlas’h hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tas’hqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalis’hdan iboratdir. Bugungi uknda ma’rifat va diniy bag‘rikenglik – tinchlik va taraqqiyotimiz asosi bo‘lib qolmoqda.
Bag‘rikenglik va diniy yerkinlik masalasi davvlatimiz siyosatida muhim o‘rin yegallaydi. Davvlatimiz rahbari tashabbusi bilan bu borada, ayniqsa, so‘nggi yillarda tarixiy ahamiyatga molik ishlar amalga oshirildi.
Ulug‘ ajdodlarimizning donishmandlik an’analariga amal qilib, bugun O‘zbekiston o‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Buni Yangi O‘zbekistonning tashqi va ichki siyosatidan tortib, iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy hamda diniy-ma’rifiy sohalardagi tub islohotlar misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin.
So‘nggi besh yilda mamlakatimizda turli millat va konfessiyalar o‘rtasida o‘zaro hurmat, birdamlik va hamkorlik muhitini mustahkamlash madaniyatlararo muloqotni qo‘llab-quvvatlash, tinchlik-totuvlikni ta’minlashga qaratilgan izchil hamda puxta o‘ylangan siyosat xalqaro hamjamiyat tomonidan to‘liq qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Ye’tiborlisi, 2017-yil 19-sentabrda BMT Bosh Assambleyasining Nyu-York shahrida bo‘lib o‘tgan 72-sessiyasida Prezidentimiz Shavvkat Mirziyoyev ilgari surgan tashabbusning amaliy ifodasi sifatida 2018-yili BMT Bosh Assambleyasining navvbatdagi yalpi sessiyasida “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” deb nomlangan maxsus rezolyusiya qabul qilindi. O‘zbekiston tomonidan ishlab chiqilgan hujjat loyihasi BMTga a’zo barcha davvlatlar tomonidan bir ovozdan ma’qullandi.
O‘zbekiston taklif yetgan rezolyusiyaning asosiy maqsadi barcha uchun ta’lim olish imkoniyatini yaratish, savvodsizlik va bilimsizlikni bartaraf yetishdan iborat. Hujjatda bag‘rikenglik va o‘zaro hurmatni o‘rnatish, diniy yerkinlikni ta’minlash, dindorlar huquqlarini himoya qilish va ularning kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslikka muhim ahamiyat qaratilgan.
Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik to‘g‘risidagi rezolyusiya jahonda yekstremizm, terrorizm muammosi avvj olib, turli din va ye’tiqod vakillariga nisbatan toqasiz, murosasiz munosabatlar kuzatilayotgan bir vaqtda global tahdidlarga qarshi kurashishning samarali vositasi sifatida ma’rifat, ta’lim-tarbiya masalasini ilgari surgani bilan, ayniqsa, ahamiyatlidir.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda 2 ming 323 ta diniy tashkilot va 16 ta diniy konfessiya faoliyat yuritmoqda. Tegishli tartibda davvlat ro‘yxatidan o‘tgan noislomiy diniy tashkilotlarning 174 tasi xristianlik tashkiloti, 8 tasi yahudiylik jamoasi, 6 ta bahoiylik, 1 ta krishnachilik jamiyati va 1 ta buddavviylik ibodatxonasi, shuningdek, konfessiyalararo O‘zbekiston Bibliya jamiyati hisoblanadi. 2019-2020-yillarda noislomiy tashkilotlarning umumiy soni 191 taga yetgani ham O‘zbekistonda bag‘rikenglik va diniy yerkinlik tamoyillari nechog‘liq ustuvor ahamiyat qaratilayotganidan darak beradi.
Dunyo sivilizasiyasiga beshik bo‘lgan yurtimizda diniy-ma’rifiy sohadagi keng ko‘lamli islohotlar xalqimizning boy ilmiy-tarixiy merosini o‘rganish va targ‘ib qilishda ham katta ahamiyat kasb yetmoqda. Bu, tabiiyki, necha asrlardan buyon islom diniga ye’tiqod qilib kelayotgan xalqimizning diniy ye’tiqodini mustahkamlash va ma’navviy-ma’rifiy, ilmiy-intellektual salohiyatini yanada yuksaltirishda dasturulamal vazifasini bajaradi.
Shu bois, yeng avvvalo, mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimi islohotiga ustuvor ahamiyat qaratildi. Bu bilan diniy va dunyoviy bilimlar uyg‘unligi asosida ta’lim sifatini oshirish, diniy-ma’rifiy sohada malakali kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishning yaxlit tizimi yaratildi.
Dastlab mazkur tizimning normativ-huquqiy asoslarini yaratish uchun 2017-2021-yillarda diniy-ma’rifiy soha islohotiga doir 42 ta normativ-huquqiy hujjat qabul qilindi.
Prezidentimizning 2018-yil 16-apreldagi “Diniy-ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo‘yicha qo‘mita faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori soha faoliyatini tashkil yetishda muhim huquqiy asos bo‘ldi. Shunga ko‘ra, Din ishlari bo‘yicha qo‘mita huzurida faoliyat yuritadigan jamoatchilik-maslahat organi hisoblanmish Konfessiya ishlari bo‘yicha kengashning yangi tarkibi tasdiqlandi.
Yurtimiz azaldan ma’rifat markazi sifatida tanilgan. Shu bois, O‘zbekistonda ilmiy-ma’rifiy markazlar ham tashkil yetilmoqda. Xususan, Toshkent shahrida ko‘p asrlik ma’rifat xazinasini o‘zida mujassam yetadigan, fundamental tadqiqotlar olib boriladigan Islom sivilizasiyasi markazi bunyod yetilmoqda. Shuningdek, o‘tgan uch-to‘rt yilda Samarqandda Imom Buxoriy, Surxondaryoda Imom Termiziy va Toshkentda Imom Moturidiy nomidagi xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Hozir ushbu markazlarda aniq fanlar qatorida hadis, kalom, aqida, tasavvvuf, fiqh kabi ilmlar bo‘yicha chuqur tadqiqot va izlanishlar olib borilmoqda. Buxorodagi Mir Arab oliy madrasasi, Toshkent islom instituti va Samarqanddagi Hadis ilmi maktabi singari oliy o‘quv yurtlarida ham yetuk malakali mutaxassislar tayyorlanmoqda.
2018-yilda yesa islohotlarning mantiqiy davvomi sifatida O‘zbekiston islom akademiyasi va Toshkent islom universiteti negizida O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi tashkil yetildi. Akademiya tarkibidagi malaka oshirish markazi faoliyatiga qo‘shimcha ravvishda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Samarqand, Namangan va Surxondaryo viloyatlarida uning hududiy filiallari tashkil yetilgani ham diniy ta’lim sohasida o‘ziga xos ahamiyat kasb yetmoqda.
Respublikamizda 2017-yilga qadar 3 ta oliy (1 ta islomiy, 2 ta noislomiy) hamda 9 ta o‘rta maxsus diniy ta’lim muassasasi faoliyat yuritgan bo‘lsa, bugungi kunda ularning soni mos ravvishda 5 ta (3 ta islomiy va 2 ta noislomiy) hamda 10 taga yetdi.
Mazkur ta’lim muassasalarida islom ma’rifatini tarqatish, ajdodlarimiz boy ma’navviy merosini yanada chuqur o‘rganish borasida keng ko‘lamli ilmiy tadqiqotchilik faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Xususan, so‘nggi besh yilda diniy-ma’rifiy merosimizni chuqur o‘rganishga oid 37 ta falsafa doktori (PhD) va 11 ta fan doktori (DSc) ilmiy dissertasiyasi muvaffaqiyatli himoya qilindi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi huzurida “Vaqf” xayriya jamoat fondi tashkil yetilganini ham alohida qayd yetish lozim. Zero, ushbu fondning asosiy vazifasi yurtimizning barcha hududlaridagi masjidlar, ziyoratgohlar, muqaddas qadamjolar va shu kabi boshqa obektlar rekonstruksiyasini moliyalashtirish, ularning moddiy-texnik bazasini yaxshilash hamda soha xodimlarini moddiy qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir.
O‘tgan qisqa davvr mobaynida mazkur fond faoliyati bilan O‘zbekistonda 64 ta yangi masjid ochilib, umumiy soni 2 ming 104 taga yetdi. Bundan tashqari, mamlakat miqyosida 2017-2021-yillarda 261 ta jome masjid binosi butunlay qaytadan bunyod yetilgan bo‘lsa, shu davvr mobaynida yana 500 dan ziyod masjid kapital va joriy ta’mirlandi. Umuman olganda, masjidlarning chiroyli va qulay holatga keltirilishi bilan xalqimiz o‘z ibodatlarini xotirjam ado yetmoqda. Bu kabi xayrli ishlar diniy qadriyatlarimizga bo‘lgan ulkan ye’tiborning natijasi, albatta.
Mustaqillik yillarida yurtimizdan 305 ming musulmon Saudiya Arabistoniga ziyorat uchun borgan bo‘lsa, ulardan 130 ming kishi haj, 175 ming kishi yesa umra amalini bajarishga muvaffaq bo‘lgan. 2,5 ming xristian va yahudiy Isroil, Rossiya, Turkiya, Italiya, Gruziya va Yunoniston kabi davvlatlarning muqaddas diniy qadamjolariga tashrif buyurgan.
Yana bir ye’tiborli jihat: 2018-yildan ye’tiboran umra ziyoratini yil davvomida amalga oshirish belgilandi. 2019-yilning dekabr oyidan Toshkent – Jidda – Toshkent yo‘nalishida har kuni 2 tadan reys yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, 2020-yil fevral oyidan Toshkent – Madina – Toshkent yo‘nalishida ham avviaparvozlar tashkil yetildi. Shunga ko‘ra, 2017-yilda umra ziyoratini 6 ming fuqaromiz ado yetgan bo‘lsa, 2018-yilda ushbu diniy ziyoratni 16 ming, 2019-yilda 38 ming hamda 2020-yilning I choragida 28 ming yurtdoshimiz bajarishga muvaffaq bo‘ldi.
Haj ziyoratini tashkil qilishda ham so‘nggi to‘rt yilda o‘ziga xos yangiliklar bo‘ldi. Ye’tiborlisi, 2017-yili O‘zbekiston tarixida birinchi marta Prezidentimiz tashabbusi bilan Ikkinchi jahon urushining 150 qatnashchisi va ularning hamrohlari imtiyozli ravvishda haj ziyoratini amalga oshirish imkoniga yega bo‘ldi. Haj ibodatini bajarish kvotasi ham muvofiq ravvishda 5 mingdan 7 ming 200 ga ko‘payishi natijasida 2017-2019-yillarda qariyb 21 ming 750 nafar musulmon yurtdoshimiz bu buyuk ziyoratga bordi.
|
| |
