O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta`lim vazirligi nukus davlat pеdagogika instituti tabiyaTShunoslik fakultеti «kimyo va ekologiya»

8. 
   A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
   
9. 
   Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
   
10. 
    J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
    
11. 
    Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
    
12. 
    Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
    
13. 
    R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
    
14. 
    B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
    

Xom ashyo, mineral xom ashyo, organik xom ashyo, rudali xom ashyo, rudasiz xom ashyo, xom ashyo zaxirasi, xom ashyoni kazib chikarish, xom ashening tugilish joyi, xom asheni tayerlash usullari.

Xar kanday kimyoviy ishlab chikarishning eng zarur tarkibiy kismlari- xom ashyo, energiya va suvdir. Xom ashyo va energiya kup xollarda ishlab chikarilaetgan maxsulotning tannarxini belgilab beradi. Urtacha xisobda sanoatda xom ashyo uchun sarf tannarxning 60 - 70 % ini, energiya uchun esa 10 % ni tashkil kiladi. Bundan elektrokimyoviy va elektrotermik ishlab chikarishlar mustasno, chunki ularda elektroenergiya muxim asos xisoblanadi.

Xom ashyo deb - ishlab chikarish vositalari va iste`mol mollari ishlab chikarish uchun sanoatda ishlatiladigan dastlabki maxsulotga aytiladi. deyiladi. Bunda xom ashyo va dastlabki maxsulotni farklash zarur. Xom ashyoga sanoat kayta ishlashidan utmagan tabbiy materiallar kiradi. Dastlabki maxsulotga esa tabiiy xom ashyo, yarim fabrikat, oralik maxsuloti, ya`ni asosiy materiallar, kushimcha maxsulot va ikkilamchi xom ashyo kiradi.

Yarim fabrikat - tabiiy xom ashyoni dastlabki kayta ishlash natijasida xosil bulgan maxsulotdir.

Oralik maxsulot- xom ashyo yoki yarimfabrikatdan olingan individual moddalar bulib, ular xuddi shu korxonadagi boshka maxsulotni ishlab chikarish uchun dastlabki material bulib xizmat kilishi mumkin.

Kushimcha maxsulot - kushimcha kimyoviy reaktsiyalar natijasida asosiy maxsulot bilan bir vaktda xosil bulgan maxsulotdir.

Chikindilar - ishlab chikarishning muayyan etapida ishlatilmaydigan maxsulotdir.

Ikkilamchi xom ashe - dastlabki foydalanish vaktini tugatgan,lekin keyingi etapda yana ishlatilishi mumvin bulgan maxsulotlardir. Bu ajratishlar shartli ravishda bulib, masalan : sul`fat kislota shu sanoat uchun oxirgi maxsulot bulib, boshka korxonalar, masalan: rangli metallar, mineral ugitlar, dori darmonlar,bueklar ishlab

chikarishda asosiy maxsulot sifatida ishlatiladi.

Xom ashyoni kimyo sanoatida turli belgilariga kura sinflash mumkin, ya`ni:

a) tarkibiga kura;

b) agregat xolatiga kura.

Tarkibiga kura xom ashyo

2. 
   organik xom ashyoga bulinadi.
   

Mineral xom ashyoga er katlamining 16 km.

Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan.

1) rudali

2) rudasiz mineral xom ashyoga bulinadi.

Rudali xom ashyoga tarkibida Fe birikmalarini tutgan tog jinslari kiradi. Ular texnik jixatdan sanoatda ishlatilishi mumkin bulgan minerallardir. Rudalar uz tarkibida bir yoki bir nechta metallarni tutgan bulishi mumkin. Masalan :

magnitli temirtosh Fe O

kizil temirtosh Fe O

kungir temirtosh Fe (OH) lar tarkibida fakat Fe tutadi.

Kupgina rangli rudalar tarkibiga bir nechta metallar kirib, ularni mis - ruxli, kurgoshin - rux - kumushli, kumush - kurgoshinli minerallar deyiladi.

Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat.

Rudasiz minerallar deb, metall bulmagan maxsulotlarni olish uchun xom ashyo bulib xizmat kiladigan minerallarga aytiladi. Masalan: P, S, Cl, mineral, ugitlar, soda, kislota, ishkorlar, tsement, shisha.

Rudasiz minerallar xam uz navbatida kuyidagi 4 ta guruxga bulinadi:

1) kurilish materiallari (tuprok, kum, tosh, gisht)

2) kimyoviy mineral xom ashyo ( S, fosforit uni, osh tuzi)

3) industrial xom ashyo (asbest, grafit)

4) kimmatbaxo xom ashyo (zumrad, oltin, malaxit, marmar)

Organik xom ashyoni xam uz navbatida

Kazilma xom ashyo - (torf, turli kumirlar, neft`, tabiiy va yonuvchi gazlar) ishlab chikarishda energetik yonilgi sifatida ishlatiladi.

Usimlik va xayvon xom ashyosi kishlok, urmon va bilik xujaligi maxsulotlaridir. Ular ishlatilishiga kura ozik - ovkat va texnik xom ashyoga bulinadi.

Kimyoviy texnologiyaning muxim yutuklaridan biri ozik - ovkatlardan olinadigan xom ashyo materiallari urnini sun`iy xom ashyo bilan ta`minlash va ozik ovkat maxsulotlarini xam sun`iy yul bilan ishlab chikarishdir. Masalan : kraxmal, shakar, yog va aminokislotalar.

Kraxmal (nem. kraftmehl) - oʻsimlikning asosiy uglevod zahirasi. Umumiy formulasi (S6N|()O5)g . Rangsiz amorf modda. Fotosintez jarayonida oʻsimliklarning barglarida hosil boʻladi. K.ni toʻla gidrolizlab, glyukoza olinadi.

er katlamida kimyoviy elementlar asosan juda tarkok xolda joylashgan. Geologik tadkikotlar natijasida esa muayyan kismlarda elementlarning kontsentratlarini xosil kilinmokda.

Geologiya (geo... va ...logiya) - Yer poʻsti va Yerning tuzilishi, tarkibi, harakatlari va rivojlanish tarixi haqidagi fanlar majmui. G.ning dastlabki davri uzoq oʻtmishdan boshlanib togʻ jinslari, minerallar, rudalar haqidagi maʼlumotlar bilan bogʻliq. G.

Foydali kazilmalarni xom ashe sifatida ishlatilishi uchun kuyidagi talablarga javob berish kerak,ya`ni,xalk xujaligi uchun kiymati, kayta ishlash texnologiyasining rivojlanish darajasi, kontsentratsiyasi, zaxiralari, tarkibiga kiruvchi foydali birikmaning xarakteri, kazib olishning sodda yullari mavjud bulishi kerak. Bu barcha kursatkichlar xalk xujaligi, fan va texnikaning rivojlanishi va talabi bilan uzgarib turadi.

Avval uncha ishlatilmagan, kam tarkalgan materiallar xozirda mikroelektronika, radiotexnika, kosmik texnikada keng ishlatilmokda.Xalk xujaligidagi axamiyatini bilish uchun foydali kazilmalarning tugilish joylaridagi zaxiralarini bilish zarur.

Foydali kazilmalarni er katlamidan ajratib olish xom ashyoni kazib chikarish deyiladi. Kattik mineral xom ashyoni erning kanday katlamidan kazib chikarilishiga karab ochik turdagi va yopik turdagi kazib chikarishga bulinadi. Ochik turdagiga kazib chikarish usuli bilan oxak,gips, tuprok, kurilish minerallari va boshkalar kazib chikariladi. Yopik turdagi kazib chikarish usuli bilan esa neft`, tabiiy gaz va boshka kazilma minerallar olinadi.

Xamma tabiiy xom ashyo kazib olingandan keyin uzida turli kushimchalarni tutadi. Masalan , kattik xom ashyoda tuprok, oxak, temir, sul`fidlar, gazlarda vodorod sul`fid, suyukliklarda suv, tuz eritmalari mavjud buladi.

Xom ashyoni kayta ishlashga tayyorlashning kuyidagi usullari mavjud : elaklash,gravitatsion boyitish, gidrotsiklon usul, elektromagnit usuli,kuruk usul va flotatsiya usuli.

Elaklash mexanik boyitish usuliga kirib ,buning uchun tog jinslari oldin maydalanadi.Sungra xar xil ulchamdagi elaklardan utkaziladi.

Gravitatsion boyitish tog jinslarini eritib chuktirishga asoslangan.

Gidrotsiklon usul bilan esa tsiklon apparatlaridan foydalanilgan xolda tog jinslarini ajratib olinadi.

Tarkibidagi foydali tarkibiy kismlarini orttirishga yunaltirilgan jarayon boyitish deyiladi.Kuruk usul bilan minerallarni boyitilganda xavoli seperatorlar degan apparatlardan foydalaniladi. Elektromagnit usulida kuruk usuldan fark kilgan xolda elektromagnit seperatorlaridan foydalaniladi. Flotatsiya usuli rudvlvrning xullanilishiga asoslangan bulib, bunda maxsus flotoreagentlardan foydalaniladi. Bu usul uz navbatida ikki turga bulinadi ; termik va kimeviy flotatsiya.

Chikindisiz texnologiyali ishlab chikarishning asosini xom ashyoni kayta ishlash tashkil etadi, chunki ishlab chikarish chikindilari - bu ma`lum sabablarga kura ishlatilmagan yoki ishlatilib ulgurilmagan xom ashyoning bir kismidir.

Chikindisiz ishlab chikarishni tashkil etishda bir xil xom ashyodan kompleks foydalanishga asoslangan bir nechta ishlab chikarishni kombinatsiyalash katta axamiyatga ega.

Masalan , rangli metallurgiya va kimyo zavodlarini birlashmasi, ya`ni rangli metallurgiya va H SO zavodi chikindilaridan H SO olinadi.

Metallurgiya (yun. metallurgeo -yerdan qazib chiqaraman) - rudalardan yoki tarkibida metall boʻlgan moddalardan metallar ajratib olish va metall qotishmalarga tegishli xossalar "berish" haqidagi fan; sanoat tarmogʻi.

Chikindisiz ishlab chikarishning yukori kursatkichlariga esa kurilish materiallari ishlab chikarish korxonalari bilan kurilgan birlashmalarda erishish mumkin.

Bundan tashkari teritorial sanoat komplekslari xam katta axamiyatga ega. ( TEK )
SAVOL VA TOPShIRIKLAR
1. Xom ashyo nima ?

2. Xom ashyo kanday turlarga bulinadi ?

3. Xom ashyo zaxirasi nima ?

4. Xom ashyo kanday tayyorlanadi ?

5. Xom ashyodan kompleks foydalanish deganda nimani tushunasiz ?
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

15. 
    A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
    
16. 
    Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
    
17. 
    J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
    
18. 
    Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
    
19. 
    Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
    
20. 
    R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
    
21. 
    B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
    

Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.

Suv, atmosfera suvi, yuza suvlar, er osti suvlari, aylanma suvlar, ozik buluvchi suvlar, kattiklik, karbonatli, karbonatsiz, vaktinchali, doimiy kattiklik, yumshatish, tindirish, oksidlanish, suv reaktsiyasi, distillyatsiya, deaeratsiya.

Suv xalk xujaligida, turmushda va kimyo sanoatida katta axamiyatga ega. Bu uning ishlatish uchun kulayligi, uziga xos xususiyatlari va boshka xossalari bilan boglikdir. Kimyo sanoatida suv uzining ishlatilishi funktsiyalariga kura turlicha kullaniladi. Kupgina ishlab chikarish soxalarida asosiy kimyoviy reaktsiyalarda katnashib, xom ashyo va reagent bulib xizmat kiladi. Masalan, H, H₂ SO₄, HNO₃, H₃ PO₄, ishkorlar va asoslar ishlab chikarishda, gidroliz va gidratatsiya reaktsiyalarida reagent sifatida katnashadi. Ba`zi reaktsiyalarda esa universal erituvchi bulsa, ba`zilarida keng kulamda kullaniluvchi katalizator sifatida ishlatiladi. Bu bilan esa kimyoviy reaktsiyalarning tezligini birmuncha oshiradi. Kupgina kimyoviy, metallurgiya, ozik - ovkat va engil sanoatda suv kattik, suyuk va gazsimon moddalarni erituvchisi sifatida ishlatiladi. Suvning kayta kristallanish xossasidan fodalanib gazsimon, suyuk va kattik maxsulotlarni kushimchalardan tozalanadi. Suvdan xom ashyoni boyitishning turli usullarida, ya`ni flotatsiya, gravitatsion boyitishda foydalaniladi. Ba`zi ishlab chikarishlarda suv asosiy kimyoviy reaktsiya natijasida xosil buladi. Masalan, yogoch, torf, slanets, kumir va boshka ekilgi turlarini kokslash, vodorod tutuvchi yokilgilarni yondirish, vislorod tutuvchi organik moddalarni parchalash, ammiak va boshka organik birikmalarning oksidlanishi atijasida suv xosil buladi. Yukorida keltirilgan barcha texnologik jarayonlarda suv texnologik funktsiyani bajaradi.

Katta mikdordagi suv issiklik tashuvchi sifatida ishlatiladi. Bu esa suvning yukori issiklik sigimiga ega ekanligidan dalolat beradi. Ekzotermik reaktsiyalar natijasida isib ketgan reagentlarni suv yordamida sovitiladi. Endotermik jarayonlarda esa reaktsiyani tezlashtirish uchun suv bugi yoki kaynayotgan suvdan foydalaniladi.

Moddalar orasidagi almashinuv va suv bilan issiklik almashinuvi ularning bevosita tuknashishi natijasida sodir buladi. Kup xollarda issiklik almashinuvchi apparatlar, sovitgichlar, isitgichlarning metall devorlari orkali suv utkaziladi. Katta mikdordagi suvdan esa AES larda issiklik tashuvchi sifatida kullaniladi.

Kimyo sanoati - suvning eng katta iste`molchisi xisoblanadi. Zamonaviy kimyo kombinatlari millionlab kubometr suvni bir sutkada ishlatadi. Shuning uchun kimyo korxonalari va neftekime zavodlari suv manbalari yakiniga kuriladi. Suv chikimining ishlab chikarilgan maxsulot birligiga nisbati suv buyicha chikim koeffitsienti deyiladi.

Viskoza uchun 2500 m³ / t

Ammiak uchun 1500 m³ / t

Nitrat kislota uchun 100 m³ / t

Sul`fat kislota uchun 50 m³ / t

Fosfor uchun 15 m³ / t

Kapron tolasi ishlab chikaruvchi zavod 120 ming axolisi bulgan shaxar kancha suv iste`mol kilsa, shuncha suv sarflaydi. Xlor organik moddalar ishlab chikaruvchi elektrovimyoviy kombinat 800 ming axolili shaxar bilan teng mikdorda suv sarflaydi. Katta shaxarlarda urtacha sutkali suv ta`minoti bir kishi uchun 500 - 600 litrga tugri keladi. er sharining 70 % ni tashkil kiluvchi suv xozirgi kunda defittsit, ya`ni takchil materiallardan biri bulib kolmokda. Chunki barcha iste`molchilar asosan chuchuk suvdan foydalanadilar, u esa umumiy suv xajmining fakatgina 2 % ini tashkil kiladi. Suvga bulgan talab xar 10 - 12 yilda ikki barobarga usmokda, lekin suvlarning ifloslanishi, chikindilarning kupligi uchun sanoati rivojlangan mamlakat va shaxarlarda chuchuk suv etishmovchiligi kelib chikmokda.

Tabiiy suv yaxshi erituvchi bulganligi uchun uzida turli kushimchalarni tutadi. Kelib chikishiga kura tabiiy suvni 3 turga bulish mumkin. Ular tarkibidagi kushimchalar va ularning xarakteriga kura fark kiladilar.

Natriy (arab, natrun, yun. nitron - tabiiy soda; lot. natrium), Na - Mendeleyev davriy sistemasining 1 guruhiga mansub kimyoviy element. Ishkr-riy metall. Tartib rakami 11, atom massasi 22,9898. Bitta tabiiy izotopi 23Na bor.

Magniy (Magnesium), Mg - Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element; ishkoriy - yer metallarga kiradi. Tartib rakami 12, atom massasi 24,305. Tabiiy Magniy 3 ta barqaror izotopdan iborat.

Ishlatiladigan suvlar vazifasiga kura ozik buluvchi va aylanma suvlarga bulinadi.

Ozik buluvchi suvlarga turli texnologik maksadlarda ishlatiluvchi suvlar kiradi. Aylanma suvlarga ishlab chikarishda ishlatilgandan sung yana ishlab chikarish tsikliga kaytarilgan suvlar kiradi.

Suvning sifati uning turli fizik va kimyoviy xususiyatlari orkali belgilanadi. Bu xususiyatlarga suvning tinikligi, rangi, xidi, kattikligi, oksidlanishi, suv reaktsiyasi va umumiy tuz tutishi viradi.

RN k 6,5 - 7,5 bulsa, neytral

RN < 6,5 bulsa, kislotali

RN > 7,5 bulsa, ishkoriy buladi.

Tabiiy suvni uz xolicha ishlatib bulmaydi. Uni ishlab chikarish maksadlarida sifatini yaxshilash suvni tayyorlash deb ataladi. Suvni tayyorlash turli bosvichlarni uz ichiga oladi. Bu esa suvning tarkibida kushimchalarning turiga karab belgilanadi, ya`ni tindirish,koagulatsiya, fil`trlash, zararsizlantirish.



Ichimlik suvini tayyorlash sxemasi:
1- suv manbai

2 - suv devori

3 - kupol tindiruvchi idish

4 - birinchi kutarish nasosi

5 - aralashtirgich

6 - tindiruvchi idish

7 - fil`tr

8 - xlorlovchi asbob - xlorator

9 - ikkinchi kutarish nasosi

10 - suv minorasi

Sanoat suvini tayyorlashning asosiy boskichlari kuyidagilardir: koagulyatsiya, kushimchalarni tindirish orkali ajratish, fil`trlash, yumshatish, tuzsizlantirish, distillyatsiya, deaeratsiya. Koagulyatsiya, tindirish va fil`trlash boskichlari ichimlik suvini tayyorlashdagi kabi utkaziladi. Yumshatish suvning tarkibidagi Ca ² va Mg ² kationlarini yukotishdan iborat. Uning fizik, fizik - kimyoviy va kimeviy usullari bor. Fizik usullarga kaynatish, distillyatsiya, muzlatish kiradi. Kaynatilganda vaktinchalik kattiklik yukoladi:

Distillyatsiya va muzlatish suvni tuzsizlantirish usullaridir.

Suvni yumshatishning sanoatda kuyidagi usullari mavjud:

1) oxakli

2) sodali

3) natronli

4) fosfatli.

Suvni umumiy tuzsizlantirish maxsus fil`trlar orkali utkaziladi.

Deaeratsiya (degazatsiya) - suv tarkibidagi erigan gazlarni fizik va kimyoviy usullar bilan yukotishdir.

Suv sarfini kamaytirish xozirda sanoatning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Bu vazifani bajarish asosan uch yunalishda olib boriladi; aylanma suv ta`minotidan keng foydalanish;

suv bilan sovitishni xavo bilan sovitishga almashtirish;

okava suvlarini tozalash va kayta foydalanish.