|
«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi
|
| bet | 132/252 | | Sana | 04.12.2023 | | Hajmi | 11,69 Mb. | | #110957 |
Bog'liq NEFT VA GAZ konlari geologiyasiQatlam temperaturasi deganda mahsuldor qatlamlarning tabiiy (boshlang’ich) temperaturasi tushuniladi. Uning qiymati temperaturaning ma’lum qonuniyatga ko’ra kon kesimi bo’yicha o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Boshlang’ich temperatura mahsuldor qatlamdagi uglevodorodlarning fazoviy holatiga, qatlam suyuqliklari va
gazlarining qovushqoqligiga va ularning filtrlash sharoitlariga kuchli ta’sir etadi.
Uyumlarni ishlatish jarayonida dastlabki temperaturadan past yoki yuqori bo’lgan temperaturadagi turli eritmalarni qatlamga haydash orqali uning tabiiy termodinamik sharoitlarini keskin o’zgartirib yuborish mumkin. Bundan tashqari quduq tubidagi va atrofidagi tog’ jinslarida issiqlik almashinish jarayonlari yuzaga keladi va bu qatlamdagi dastlabki temperaturaning o’zgarishiga sabab bo’ladi.
Qatlam nefti, suvi va gazining xususiyatlarini o’rganishda (qatlamni ishlatish, tahlil qilish va loyihalashda), qatlamning ishlash rejimini aniqlashda va yer osti suvlarining harakatlanish dinamikasini tadqiq qilishda, neft va gaz uyumlari hosil bo’lgan sharoitlarni bilishda va ularning turli strukturalarda joylashishini belgilashda, shuningdek, yer qobig’ining issiqlik maydonini (geofizik tadqiqotlar yordamida) aniqlashda qatlam temperaturasi muhim rol o’ynaydi. SHu bilan birga qatlam temperaturasi mustahkamlash quvurlarini sementlash va perforatsiyalash bilan bog’liq turli texnik masalalarni hal etishda katta yordam beradi.
Quduqdagi temperatura maksimal termometr yoki elektrotermometr bilan o’lchanadi. Maksimal termometr bilan qatlamning faqat ma’lum nuqtasidagi temperatura o’lchanadi. Termometr quduqqa ingichka po’lat simi bilan YAkovlev chig’irig’i yordamida tushiriladi. Temperaturani yaxshi sezishi uchun o’lchanayotgan intervalda termometr 1-2 soat ushlab turiladi. Maksimal termometrdan foydalanishda uni turli zarbalardan saqlash uchun u metall g’ilof-gilzaga joylashtiriladi. Agar havo temperaturasi quduqdagi temperaturadan yuqori bo’lsa, termometrni quduqqa tushirishdan avval sovitish kerak bo’ladi. Temperaturani o’lchash qatlamning yuqori nuqtalaridan boshlanadi. Bunday sharoitda termometrni quduqqa tushirish va ko’tarishda eritmani u bilan aralashib ketishidan saqlash kerak. Buni nazorat qilish uchun quduqqa bir vaqtning o’zida 2-3 ta termometr tushiriladi.
Elektrotermometrdan foydalanish ancha qulay. Quduqqa elektrotermometr karotaj kabelida tushiriladi. Temperaturani o’lchash vaqti maksimal termometrda o’lchashga nisbatan ancha qisqa. Temperaturani mustahkamlash quvurlari bilan jihozlangan hamda jihozlanmagan quduqlarda ham o’lchash mumkin. O’lchashdan oldin quduq 20-25 sutka mobaynida tinch qoldiriladi. Bunda quduqni burg’ilash va ishlatish paytida o’zgargan temperatura tabiiy holatiga qaytadi. Ammo kon sharoitida ko’pincha quduqni ishlatishdan to’xtatilgandan so’ng 4-6 soat o’tgach temperatura o’lchanadi. Burg’ilash jarayonida temperatura quduqda geofizika ishlarini o’tkazish vaqtida bajariladi.
Ishlatish quduqlarida nasos yuqoriga ko’tarilgandan so’ng temperatura o’lchanadi. Bunday o’lchashlar faqat mahsuldor qatlam yotgan intervallarda amalga oshirilsa ishonchli bo’ladi.
Qatlamning boshqa intervallari bo’yicha ishonchli ma’lumotlar olish uchun quduq gilli eritma bilan to’ldiriladi va uzoq vaqt (goho 20 sutkaga) to’xtatib qo’yiladi. Bunday hollarda temperaturani butkul ishlamayotgan yoki vaqtincha to’xtatib qo’yilgan quduqlarda o’lchash ma’qul. Temperaturani o’lchashda gaz namoyonlanishini inobatga olish kerak, chunki bunday paytda qatlamning tabiiy temperaturasi pasayishi mumkin. Temperaturani o’lchash natijasida olingan ma’lumotlardan geotermik bosqich va geotermik gradientni aniqlashda foydalanish mumkin.
Geotermik bosqich, ya’ni chuqurlik bo’yicha temperaturaning 10S ga qonuniy ortish masofasi (metrda) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
G H h , (7.17)
T t
bunda G geotermik bosqich, m/0S; N temperatura o’lchangan chuqurlik, m; h
doimiy temperaturali qatlam chuqurligi, m; T N chuqurlikdagi temperatura, 0S; t yer yuzasidagi havoning o’rtacha yillik temperaturasi, 0S. Geotermik bosqichni aniq tavsiflash uchun temperatura quduq tanasi bo’yicha o’lchanadi. Bunday ma’lumotlar kesimning turli intervallarida geotermik bosqich qiymatini hamda geotermik gradient qiymatlarini aniqlash imkoniyatini yaratadi.
Geotermik gradient doimiy temperaturali zonaning pastki chegarasidan boshlab temperaturaning har 100 m chuqurlikda ortishini ko’rsatadi.
Geotermik gradient miqdori (G) quyidagicha aniqlanadi:
(Т t)100 ga teng, (7.18)
h
demak, geotermik bosqich bilan geotermik gradient orasidagi bog’liqlik
quyidagi nisbat orqali aniqlanadi:
100 . (7.19)
G
G
Termik tadqiqotlardan olingan ma’lumotlardan foydalanib, quduq kesimidagi gazli, neftli, suvli qatlamlar, shuningdek, neft konining geologik tuzilishi ham o’rganiladi.
V.M. Nikolaev geotermik ma’lumotlardan yer osti suvlari dinamikasini va ular oqimining yo’nalishini kuzatish uchun foydalanish mumkinligini ta’kidlagan.
Rus olimi G.M. Suxarev Tersk-Dog’iston neft-gazli oblastidagi chokrok gorizontining III guruh qumtoshlari bo’yicha yer qa’rining neft-gazliligini bashoratlash maqsadida geoizoterm xaritasini tuzadi. Olim suv almashinishi qiyin bo’lgan zonalardagi suvli majmualarda geotermik gredientning qiymati uning gipsometrik holatiga bog’liq bo’lishini aniqladi. Agar suvli majmua manfiy belgili bo’lsa, bunday holatda geotermik gradientning qiymati ham eng past bo’ladi va aksincha, suvli majmua musbat belgili bo’lsa, geotermik gradient miqdori ham yuqori bo’ladi. Suv sust harakatlanadigan, ya’ni suv almashinish jarayoni sezilarli bo’lmagan zonalarda, geotermik bosqich mo’’tadil bo’ladi. Maydonning litologik tuzilishiga va strukturaviy sharoitlariga bog’liq holda suv harakati sust bo’lgan zonalarda geotermik bosqichning miqdori suv almashinishi kuchsiz va suv almashinmaydigan zonalar oralig’idagi qiymatlarga mos keladi.
Geoizoterm xaritasida qumtoshlarning o’tkazuvchanligining kamayishi natijasida yer osti suvlari oqimi tezligining pasayishi, shuningdek, yer osti suvlarining dinamikasini va yer osti suvlarining harakatlash yo’nalishi va sh.o’. to’g’risida fikr yuritish mumkin.
Amerikalik olim Van Orstrand AQShdagi neft konlari geotermiyasi borasida regional tadqiqotlar olib bordi. Uning fikricha, geotermik gradient antiklinal zonalarda ortib borib, sinklinal zonalarda kamayadi. Demak, antiklinallarda yuqori temperaturali zonalar, sinklinallarda esa past temperaturali zonalar bo’lar ekan.
Ma’lumki, yer qobig’ining yuqori qatlamlarida (10-20 km) geotermik bosqich o’rtacha 33 m/0S ga teng va u yer sharining turli uchastkalarida har xil bo’ladi.
Chunonchi, Rossiyaning Grozniy neftli oblastida geotermik bosqich 8-12 m/0S,
Apsheron yarim orolida 21-37 m/0S, Moskvada 39,3 m/0S, Parijda 28,2 m/0S, Donbassda 28,0 m/0S, Bakuda 26,0 m/0S, bir qator Volga-Ural neft-gazli provintsiyalarida 80-100 m/0S, Janubiy Afrikadagi oltin konlarida 110 m/0S ga teng. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lum bo’lishicha, neftning fizik holati va xususiyatlari (qovushqoqligi, sirt tarangligi, gazni yutish qobiliyati) temperaturaning past yoki yuqoriligiga qarab keskin o’zgarar ekan, binobarin neftning qatlam bo’ylab quduq tubi tomon harakatlanish qobiliyati ham o’zgaradi.
7.5. QATLAMNING NEFT-GAZGA TO’YINGANLIGINI ANIQLASH METODLARI
Dastlab qatlamning neftga to’yinganligi to’g’risida ma’lumot beramiz. Qatlamning neftga to’yinganligi deganda qatlamdagi neft miqdorining neft saqlovchi jinslar g’ovaklari, kovaklari va yoriqlari hajmi yig’indisiga bo’lgan nisbati tushuniladi. Tabiiy sharoitlarda neft eng yirik g’ovaklarning ma’lum bir qisminigina to’yintiradi. Kichik g’ovaklar esa sirt tarangligi kuchi ta’sirida suv bilan to’ladi. G’ovaklar qancha kichik bo’lsa, qatlamlarda «ko’milgan» suv shuncha ko’p bo’ladi. Ayrim qatlamlarda bunday suvlar 40% ni tashkil etadi. «Ko’milgan» suv odatda uyumni ishlatish jarayonida namoyon bo’lmaydi va quduqdan faqat suvsiz neft chiqadi.
Agar neft qatlamining ostki qismida ostki suvlar namoyon bo’lsa, ularda jins bo’ylab kapillyar ko’tarilish yuz beradi, natijada qo’shimcha ta’sir kuchi yuzaga kelib, suv yirik g’ovaklarni ham egallay boshlaydi. G’ovak kanallarining diametri qancha kichik bo’lsa, kapillyar ko’tarilish shuncha yuqori bo’ladi. SHu sababli suvneft tutash yuzasi sathidan yuqoriroqda yuzaga keladigan neft-suv o’tish zonasining qalinligi 2-3 m ga etadi va suvning miqdori yuqoriga tomon kamayib boradi. Qatlam bosimining qiymati neftning gazga to’yinish bosimi qiymatidan past bo’lsa, gaz neftdan pufakchalar hosil qilib ajrala boshlaydi, agarda kollektorlarning o’tkazuvchanligi yaxshi bo’lsa, u holda ajralayotgan gaz uyumning yuqori qismiga tomon harakatlanib, gaz qalpog’ini hosil qiladi. Erkin gaz qatlamning neftga to’yinishini pasaytiradi.
Qatlamning neftga to’yinganligini aniqlaydigan ikkita metod ma’lum: a) jins namunasini tahlil qilish asosida aniqlash;
b) konda bajarilgan geofizik tadqiqotlar asosida aniqlash.
a) Qatlamning neftga to’yinganligini jins namunalari asosida aniqlash
Neftli qatlamdan olingan jins namunasini yer yuzasiga ko’tarish paytida bosim pasayib ketadi, shu sababli neftdan gaz ajralaboshlaydi. Ajralgan gaz g’ovaklardan uning tashqarisiga oldidagi neftni itarib chiqaradi. Binobarin, yer yuzasiga chiqarilgan jins namunasining neftga to’yinganligi qatlam sharoitidagi jinsning neftga to’yinganligidan farq qiladi. SHunga qaramay, bunday jinsning namunalari quyidagi maqsadlar uchun ishlatilishi mumkin:
|
| |
