maqbulligini baholash imkonini beradi. Neftlilik chegarasining siljish tezligi sust bo’lsa, qatlamda yuzaga kelgan bosim gradienti diametri kichik bo’lgan g’ovaklardan neftning siqib chiqarilishini ta’minlay olmaydi, chunki ulardagi neft kapillyar kuchlar ta’sirida ushlanib qoladi. Tezlik juda yuqori bo’lganda, suvlanish tili paydo bo’ladi, natijada qatlamdan neft qisman va notekis siqib chiqariladi. Har ikki holda ham qatlamning neft bera olish koeffitsienti miqdori pasayadi.
Neft olishning eng ma’qul sur’atini belgilashda nafaqat qatlamga ta’sir etish tadbirlarini hisobga olish,
shuningdek, geologik omillardan: neft uyumi shakli, g’ovakli bo’shliq strukturasi, jinslarning
litologik bir tarkibliligi, qatlam suyuqliklari xususiyatlariga (neft va suv qovushqoqliklari nisbati, jinslarning xo’llanishi va xo’llanmasligi va sh.k) ham e’tibor berish kerak.
Uyumni burg’ilash tartibi. Uyumni
ishlatishning zichlashuvchi sistemasida qabul qilingan reja asosida qatlam navbatdagi quduqlar guruhi bilan burg’ilanadi. Quduqlar birinchi navbatda qatlam bo’ylab bir-biridan katta masofada joylashadi, ikkinchi guruhdagilari ular oralig’ida qabul qilingan quduqlarni joylashtirish to’ri bo’yicha
qaziladi, natijada qatlam to’laligicha quduqlar bilan qamrab olinadi. Qatlamlar fatsial va litologik jihatdan o’zgaruvchan yoki tektonik buzilishlar bilan shikastlangan bo’lsa, quduqlarni joylashtirishning zichlashuvchi sistemasi qabul qilinadi. Bunday hollarda zichlashuvchi sistema keyin qaziladigan ishlatish quduqlari joyini aniqlash va muvaffaqiyatsiz (mahsulotsiz) quduqlar sonini kamaytirish imkonini beradi.
Uyumni ishlatishning
sudraluvchi sistemasi qatlamni u yoki bu uchastkasidan boshlanadi, unda quduqlar loyihada ko’rsatilgan to’r zichligi bo’yicha qaziladi, so’ngra burg’ilangan quduqlar qatori soni quduq qazilgan uchastkadan u yoki bu yo’nalishda ko’paytirib boriladi.
Quduqlarni joylashtirishning sudraluvchi sistemasi qatlamning yuqoriga ko’tarilishi, pastga qiyalanishi va qatlamning uzunasi bo’ylab qazilishi mumkin (10.3-rasm). Qatlamlarni burg’ilashning bunday sistemasi quyidagi hollarda qo’llaniladi:
qatlamning o’rganilganligi (razvedka ishlari) etarli darajada bo’lmaganda, bunda ishlatish quduqlari soni qo’shimcha aniqlangan fondning ortishi hisobiga ko’payadi. Ishlatishning bunday sistemasi reja asosida neft-gaz olishga nisbatan razvedka ishlari kechikkanda majburan qo’llaniladi;
mahsuldor maydon o’lchami katta bo’lganda, loyihalangan hamma ishlatish quduqlarini bir vaqtda burg’ilash texnik-iqtisodiy nuqtai nazardan mumkin va maqsadga muvofiq bo’lmaganda;
qatlamni ishlatishning tanlangan texnologik sxemasiga ko’ra, masalan, suv bosimli rejimdagi qatlam halqali batareya ko’rinishida uyum chekkasidan markazi tomon burg’ilanganda; bunday hollarda uchta va to’rtta batareyalarni bir vaqtda qazish (chegara tashqarisiga suv haydalayotganda) maqsadga muvofiq emas, chunki ichkaridagi batareyalar chekkadagilari bilan to’silib qolishi mumkin. Bunday sharoitlarda quduqlarni joylashtirishning sudraluvchi sistemasini qo’llash uyumning chekka qismidan markazi tomon chekka batareyadagi quduqlarni suvlanishi sababli quduqlarning yangi batareyasini burg’ilashni taqozo etadi.
Quduqlarni joylashtirishning sudraluvchi sistemasining qatlamning o’rganilgan qismidan o’rganilmagan qismi tomon siljishi maqsadga muvofiq emas.
Struktura (qatlam)lardagi quduqlarni burg’ilash tartibi quyidagicha: quduqlarni struktura gumbazidan qanotlar (chekka) tomon joylashtirish sistemasi va struktura chekkasidan gumbaz (uyum markazi) tomon joylashtirish sistemasi.
Avvallari geosinklinal tipdagi (ayniqsa suv bosimli rejimdagi) braxiantiklinal burmalardagi neft uyumini markazdan chekka tomon yo’nalishda ishlatish maqsadga muvofiq deb qaralgan. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib ishlangan metodik qo’llanmaga ko’ra, razvedka quduqlari burmaning gumbaz qismida burg’ilangan, agar neft chiqsa ushbu quduqlarda uyumni ishlatish geologik qidiruv ishlarining hajmi etarli bo’lmaganidan mahsulsiz quduqlarning burg’ilanishining oldini olish maqsadida gumbazdan qanotlar tomon davom ettirilgan.
Keyinchalik I.N.Strijov neft uyumini ishlatishning burma qanotlaridan yuqoriga−qatlamning ko’tarilishi bo’yicha gumbaz tomon yo’naltirish lozimligi haqidagi taklifni oldinga surdi. Uning fikricha, burma qubbasi quduqlar bilan belbog’
shaklida qamrab olinishi, ya’ni quduqlar neft va suv oralig’idagi chegaradan biroz yuqorida joylashishi kerak. Bunda qubba ustida gaz, uning tagida bosimli neft bo’lishi va ular quduqqa kirib kelishi lozim. Lekin uyumni ishlatishning bu sistemasi tanqidga uchradi, chunki mahsulsiz
quduqlar soni keskin ortib, ishlatish quduqlari tez suvlana boshladi. Shunday qilib, ishlatishning bunday sistemasining kasodga uchrashining asosiy sababi uyumning chekka qismlarini geologik jihatdan yaxshi o’rganilmaganligida va ishlatish quvurlarini burg’ilashning iqtisodiy jihatdan kam samarali ekanligida deb topildi.
Hozirgi vaqtda hamma maydonlar bo’yicha etarli darajada geologik qidiruv ishlari bajarilgan bo’lib, to’plangan ma’lumotlar kichikroq va o’rtacha o’lchamdagi uyumlarni ishlatish loyihasini tuzish uchun etarli hisoblanadi. SHu sababli ishlatish quduqlari qatorining burg’ilashni qaysi yo’nalishda: struktura markazidan chekka tomonga yoki chekka tomondan markazga qarab siljishining farqi yo’q. SHunday xulosaga suv bosimli rejimdagi neft uyumi uchun bajarilgan gidrodinamik hisobkitoblar natijasida ham kelish mumkin. Bunday xulosa neft uyumini ishlatish uchun burmaning har bir qanotida uchta-to’rtta ishlatish quduqlari batareyasini qazish etarli ekanligini ko’rsatdi.
Yirik uyumlarni (sanoat miqyosidagi katta neft zaxiralariga va neftlilik maydonlariga ega bo’lgan) ishlatish maqsadida uchtadan ortiq quduqlar batareyasi loyihalanadi, ularni ishlatish sistemasi chekkadan markaz tomon yo’nalganda markazdan chekkaga yo’nalganiga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo’ladi. Markaziy batareyadagi quduqlar debiti yig’indisi va uyumni markazdan chekkaga qarab ishlatishdagi quduqlar debitining o’rtacha qiymati tashqaridagi batareyalardagi o’shancha quduqlar debiti yig’indisidan va uyumni chekkadan markaz tomon ishlatishdagi quduqlar debitining o’rtacha qiymatidan sezilarli kam bo’ladi. Uyumni markazdan chekka tomon ishlatish sistemasida markaziy batareyalardagi quduqlar debiti yig’indisi miqdorini oshirish uchun yangi quduqlar batareyasini burg’ilash kerak bo’ladi, ular avval qazilgan markaziy quduqlarni to’sadi, natijada uyumni ishlatish samarasi pasayadi. Uyumlarni ishlatishda chegara tashqarisiga suv bostirishning kechikishi uyumni markazdan chekka tomon ishlatish sistemasiga ta’sir etadi, bunda avval zich qazilgan markaziy quduqlar holati burma chetidagi tashqi batareya quduqlarinikiga nisbatan murakkab ko’rinish oladi.
Qatlamning geologik tuzilishi xususiyatlariga ko’ra gidrodinamik hisob-kitoblar orqali yuqorida qayd qilingan holatlarga sezilarli o’zgartirishlar kiritish mumkin. Masalan,
qalinligi kam, kollektorlik xususiyatlari yomon bo’lgan qatlamning chekka qismlaridagi uyumni markazdan chekka tomon ishlatish samarali bo’lishi mumkin; kollektorlik xususiyatlari yaxshi bo’lganda esa uning chekka qismidan markaz tomon ishlatish sistemasini qo’llash iqtisodiy jihatdan foydali bo’ladi.
Demak, uyumni ishlatishning o’ziga xos va mos variantini tanlash qatlamning tuzilishini geologik xususiyatlariga asoslanib hamda gidrodinamik va iqtisodiy hisoblashlar bilan amalga oshiriladi.
