SHATUN BO‘YIN
O‘ZAK BO‘YIN
11-rasm.
Tirsakli val.
205
6-mavzu:
Krivoship-shatun
mexanizmining
turlari.
Qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas detallar.
Reja:
1.Krivoship-shatun mexanizmining turlari.
2.Qo‘zg‘aluvchan detallar.
3.Qo‘zg‘almas detallar
Krivoship-shatun mexanizmi silindrda yongan gaz bosimi ta’sirida vujudga
kelgan porshenning ilgarilanma hakaratini tirsakli valning aylanma harakatiga
aylantirish uchun xizmat qiladi.Krivoship-shatun mexanizmi blok-karter, silindrlar,
silindrlar kallagi, porshen, porshen barmoqlari, porshen halqalari, shatun, tirsakli
val, shatun va o‘zak ishlar,maxovik va moy rezervuari n abiator detallardan tashkil
topgan.
12-rasm. Dizellar krivoship- shatunli mexanizmning detallari:
a-D-240; b-A-41; 1-tishli gardishli maxovik; 2-beshinchi o‘zak podshipnikning
tirak yarim halqalari; 3-beshinchi o‘zak podshipnik vkladishi; 4-shatun sterjeni; 5-
moy sidiruvchi halqalar; 6-kompression halqalar; 7-porshen tubi; 8-porshendagi
o‘yiq; 9-shatunning yuqori kallagi; 10-porshenning zichlovchi qismi; 11-vtulka;
12-barmoq; 13-stoporlovchi halqa; 14-porshenning yo‘naltiruvchi qismi; 15-
shatunning pastki kallagi; 16-shatun vkladishi; 17-shatun bo‘yni; 18-o‘zak bo‘yni;
19-posangilar; 20-tirsakli valning taqsimlash shesternyasi; 21-moy nasosi
yuritmasining yetakchi shesternyasi; 22-shkiv; 23-moyni markazdan qochma
usulda tozalash uchun shatun bo‘ynidagi bo‘shliq; 25-shatun pastki kallagining
206
qopqog‘I; 26-porshen bobishkasi; 27-vtulka va barmoqqa moy keltirish kanali; 28-
kompression halqalar uchun ariqcha; 29-moy sidirish halqalari uchun ariqcha.
2.
Blok-karter va silindrlar.
Blok-karter dvigatelning barcha detal va uzellarini montaj qilish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Har xil kuchlanish va termik kuchlar ta’sirida hamda materialning eskirib
borishi bilan undagi struktura o‘zgarishlarining yuz berishi natijasida blok-karter
asta-sekin deformatsiyalanishi mumkin. Shuning uchun konstruktiv tuzilishi va
qo‘llaniladigan materiali blok-karter minimal massa va gabarit razmerlar bilan bir
qatorda maksimal mustahkamlikni ta’minlanishi kerak.
Hozirgi avtomobil va traktor dvigatellari asosan bir qatorli yoki V- simon
sxemada ishlab chiqariladi. Bunday dvigatellarning blok-karterlari inertsiya
kuchlari, gaz bosimi va kuch momentlari ta’sir qiladigan tekisliklarda juda
mustahkam qilib yasaladi.
Blok-karterning
mustaxkamligini
oshirishda
o‘zak
podshipniklar
tekisligidagi qovirg‘alarni kuchaytirish, uning tashqi qismiga qovirg‘ali forma
berish, blok-karter gilzalari bilan bir bo‘lak qilib quyish yoki ularni ko‘ro‘k gilzali
formada ishlash yaxshi natija beradi.
Blok-karter ko‘p hollarda kulrang mayda donador cho‘yandan (SCh-12-36, SCh-
21-40) quyiladi, Bu cho‘yan xrom, nikel, molibden va titan kabi elementlar bilan
ligerlangan bo‘lib, yuqori quyma va mexanik xossalarga ega.
Juda ko‘pchilik avtomobil dvigatellari va ba’zi traktor dvigatellarining blok-
karterlari alyumin qotishmasidan quyiladi. Bu holdagi qotishmani ishlatishda
ularning og‘irliklari taxminan ikki martacha kamaytirishga erishiladi.
Cho‘yandan quyilgan blok-karterga silindrlar kallagini biriktirish uchun
unga kalta shpilkalar, alyumin qotishmasidan quyilgan blok-karterga esa uzun
kuch shpilkalari rezba bilan o‘rnatiladi.
Havo oqimi bilan sovutiladigan dvigatellarning blok-karterlarini quyma
usulda yasashning imkoniyati bo‘lmaganligidan, ular silindrlar kallagi va blok
orasiga qovurg‘ali qilib yasalgan silindrlarni alohida-alohida qilib shpilkalar
yordamida o‘rnatiladi. Bu holda har bir silindrga to‘gri keladigan shpilkalar soni
suyuqlik bilan sovutiladigan dizel dvigatellaridagiga nisbatan kam bo‘ladi. D-37Ye
dvigatelida har bir silindr to‘rtta shpilka bilan, “Doytts” firmasining dizellarida esa
har bir silindr uchta shpilka yordamida mahkamlanadi.Blok-karterning
mustahkamligini oshirish qattiq metalldan ishlangan moy rezervuari-poddon
o‘rnatish bilan ham amalga oshiriladi. Bularga MTZ, ChTZ dizellari hamda chet
ellik “Kamminz”, “Perkins”, “Leyland” markali dvigatellari misol bo‘la
oladi.Silindr blok-karterining eng muxim detali bulib xisoblanadi. Dvigatel
tsilindrlarida ish tsiklning barcha jaraenlari sodir buladi, bunda yoqilgi yonishidan
ajraladigan issiqlik energiyasi mexanik energiyaga aylanadi.
Silindr o‘rtacha mustaxkam maxsus cho‘yandan quyilgan va mexanik ishlov
berilgan gilzadan iborat. Porshen uchun yo‘naltiruvchi hisoblanuvchi silindrlarning
ichki sirti porshen va silindrlar o‘rtasidagi ishqalanishni kamaytirish maqsadida
yaxshilab ishlov beriladi. Shuning uchun u oyna deb ataladi. Silindrning
207
oynasimon ichki sirtini yuqori chastotali tok bilan toblanadi. Natijada uning
yeyilishga chidamliligi va uzoq ishlash muddati oshadi. Porshenning harakatlanish
vaqtida porshen halqalari bilan silindr orasidagi ishqalanish qarshiligi kamayadi.
Dvigatelning ish jarayonida silindrning yuqori qismida ishchi aralashma yonadi.
Natijada uglerod oksidi, azot oksidi, karbonat angidrid, oltingugurt gazi, suv
bug‘lari va boshqa chiqindilar ajralib chiqadi.
Dvigatel sovutish suyuqligining va moylash moyining past temperaturada
ishlaganda (50-60 S) oksidlanish maxsulotlarining bir qismi, ayniqsa suv bug‘lari,
silindr devorlarida kondensatsiyalanadigan va oksidlanish mahsulotlarini yoritish
natijasida kislotalar hosil bo‘ladi. Bu kislotalar devorlarini korroziyalaydi va moy
plyonkasini buzadi. Natijada porshen halqalari va silindr devorlarida emirilish
hosil bo‘ladi. Silindrlarning yeilishga chidamliligini oshirish maqsadida ba’zi bir
dvigatel silindrlarining yuqori qismiga korroziyaga chidamli bo‘lgan cho‘yan
qoplama 3 presslanib qistirib quyiladi
Shuning uchun ularning remontini yengillashtirish maqsadida juda ko‘p
hollarda blok-karter yig‘ma gilzalar bilan tayorlanadi.
Odatda quruq va xul gilzalar ishlatiladi.
Agar gilza atrofi suyuqlik bilan bevosita kontaktda bo‘lmasa, bunday gilzalarga
quruq gilzalar deyiladi. Quruq gilzalar silindrning uzun bo‘yiga yoki uning ko‘p
yemiriladigan ustki qismiga o‘rnatiladi. (GAZ-52, ZIL-157 avtomobillari
dvigatelarida). Quruq gilzalarning devor qalinligi 2 - 4 mm atrofida bo‘ladi. Ular
blok-karter presslab o‘rnatilgandan keyingina ishlov beriladi.Silindrlari bilan bir
yaxlit qilib quyilgan blok-karterni remont qilish bir muncha qiyin bo‘ladi. Porshen
halkasi shikastlanishi natijasida yoki boshka bir sabab bilan bironta silindrning
oyna qismi ishdan chiqgudek bo‘lsa, blork-karterdagi hamma silindrlarni yo‘nib
ishlov berishga to‘g‘ri keladi. Bu esa remont ishlarini ancha uzaytiradi.
Ho‘l gilzalar blok-karterga ishlov berilganicha tayor holda o‘rnatiladi.
Shuning uchun ham ho‘l gilzalarning afzallik tomonlari shundaki, ularni
ishqalanishga, issiqlikka, yemirilishga chidamli materialardan tayorlanadi: blok-
karterni quyish osonlashadi, issiqlik o‘tkazish qobiliyati yaxshilanadi, eng muximi
dvigatelni remont qilishda mehnat hajmi ancha qisqaradi. Ho‘l gilzalarni
o‘rnatganda suyuqlik kuylaklaridan suyuklik sizmasligiga erishish talab
etiladi.Buning uchun gilzaning pastki kismi bilan blok orasiga maxsus rezina halqa
quyilib u gilza va blok orasida qattiq qisilib turadi. Sovutgich suyuqlikni karter
bo‘shlig‘iga o‘tkazmaydi. Rezina halqalar har xil dvigatelda har xil va bir yoki bir
nechta qilib o‘rnatiladi.
Dvigatel ishlab turganda silindrda yonadigan gaz porshen yuqori qo‘zgalmas
nuktaga yaqinlashganda sodir bo‘lishi tufayli silindrning yuqori qismidagina
mexanik yeyilish hosil bo‘ladi. Chunki silindrning yuqori qismida katta bosim va
temperatura sodir bo‘ladi. Porshenning yuqorigi halqasi silindr devoriga qattiqk
siqilib harakatlanadi, silindr devoridagi moy parda kuyadi. Natijada silindr devori
oynasi bilan porshen halqasi orasida katta ishqalanish hosil bo‘lib, silindr oynasi
eyyila boshlaydi.
Dizel dvigatellarida gilzalarning ish jarayonida ma’lum bir tebranish sodir
bo‘ladi. Porshen YuKN ga yetgandan keyin bir to‘xtab olib, yana pastga qarab
208
siljiy boshlaganda porshen halqalari bilan silindr oynasi orasidagi oraliq zazor
tufayli go‘yo urilish (turtki) hosil bo‘ladi. Ikkinchidan, dizel dvigatellarida siqish
darajasi katta bo‘lganligidan, silindrdagi katta bosim ostida siqilgan gazga yoqilg‘i
purkalishi bilan u yerda portlash hosil bo‘ladi va silindr devorlari katta bosim
ostida tebranadi. Silindr devorining tebrinishi natijasida uni qamrab olayotgan
sovituvchi suyuqlikda havo pufakchalari (bo‘shliqlar) hosil bo‘ladi va bu
bo‘shliqlar atta bosim ta’sirida yemirilishi natijasida kuchli energiya hosil qiladi.
Ana shu energiya gilza bilan blokning tutashgan joylarida gilzaning sirtida va
blokda yemirilish hosil qiladi. Bunday emirilishdan yeyilishini “Kavitatsion”
yeyilish deb yurgiziladi. “Kavitatsiya” so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, tarjimasi
“bo‘shliq” degan so‘zni bildiradi.
Gilza bilan blokning tutash joyida kavitatsion yemirilishning oldini olish
maqsadida ayrim dizel dvigatellari (YaMZ-236, YaMZ-238, A-01A, A-41)
gilzalarida kesik qilingan bo‘lib u yerga to‘rtburchak kesimli maxsus
antikavitatsion rezin halqa o‘rnatiladi. Kavitatsion yemirilishni kamaytirish
maqsadida rezin halqalari yordamida gilzalarni blokka katta kuch ostida qisib
kiritib qo‘yiladi. Bu esa gilzalarning tebranish amplitudasini, kamaytiradi va
natijada esa kavitatsion yemirilishni ancha kamayadi.
Karbyuratorli dvigatellarda siqish darajasi bir muncha past bo‘lganligidan,
aralashma yonish jarayonida porshen ustidagi bosim unchalik katta bo‘lmaydi va
gilzaning tebranma harakati ham ancha kam bo‘ladi. Shuning uchun ham bu
xildagi dvigatellarda kavitatsion emirilish sodir bo‘lmaydi.
Havo bilan sovutiladigan dizellarda qovirg‘ali cho‘yan gilzalar ishlatiladi.
Ularning qovirg‘alari quyma usulda yasaladi va mexanik ishlov berilmaydi. Yuqori
qismi tekis halqa sifatida yasaladi va bu halqalar silindr kallagi bilan tekis yopishib
turadi, hamda gazlarning tashqariga chiqishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gilzaning yo‘nib
teksilangan pastki burti bo‘lib, blokning o‘yig‘iga kirib turadi va u metall qistirma
orqali blok kallagi bilan siqib turiladi.
| 