Pedagogik innovatsiyalar, professional

205 
6-mavzu: 
Krivoship-shatun 
mexanizmining 
turlari. 
Qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas detallar. 
Reja: 
1.Krivoship-shatun mexanizmining turlari.
2.Qo‘zg‘aluvchan detallar. 
3.Qo‘zg‘almas detallar 
Krivoship-shatun mexanizmi silindrda yongan gaz bosimi ta’sirida vujudga 
kelgan porshenning ilgarilanma hakaratini tirsakli valning aylanma harakatiga 
aylantirish uchun xizmat qiladi.Krivoship-shatun mexanizmi blok-karter, silindrlar, 
silindrlar kallagi, porshen, porshen barmoqlari, porshen halqalari, shatun, tirsakli 
val, shatun va o‘zak ishlar,maxovik va moy rezervuari n abiator detallardan tashkil 
topgan. 
12-rasm. Dizellar krivoship- shatunli mexanizmning detallari: 
a-D-240; b-A-41; 1-tishli gardishli maxovik; 2-beshinchi o‘zak podshipnikning 
tirak yarim halqalari; 3-beshinchi o‘zak podshipnik vkladishi; 4-shatun sterjeni; 5-
moy sidiruvchi halqalar; 6-kompression halqalar; 7-porshen tubi; 8-porshendagi 
o‘yiq; 9-shatunning yuqori kallagi; 10-porshenning zichlovchi qismi; 11-vtulka; 
12-barmoq; 13-stoporlovchi halqa; 14-porshenning yo‘naltiruvchi qismi; 15-
shatunning pastki kallagi; 16-shatun vkladishi; 17-shatun bo‘yni; 18-o‘zak bo‘yni; 
19-posangilar; 20-tirsakli valning taqsimlash shesternyasi; 21-moy nasosi 
yuritmasining yetakchi shesternyasi; 22-shkiv; 23-moyni markazdan qochma 
usulda tozalash uchun shatun bo‘ynidagi bo‘shliq; 25-shatun pastki kallagining 

206 
qopqog‘I; 26-porshen bobishkasi; 27-vtulka va barmoqqa moy keltirish kanali; 28-
kompression halqalar uchun ariqcha; 29-moy sidirish halqalari uchun ariqcha. 
2. 
Blok-karter va silindrlar.
Blok-karter dvigatelning barcha detal va uzellarini montaj qilish uchun asos bo‘lib 
xizmat qiladi.
Har xil kuchlanish va termik kuchlar ta’sirida hamda materialning eskirib 
borishi bilan undagi struktura o‘zgarishlarining yuz berishi natijasida blok-karter 
asta-sekin deformatsiyalanishi mumkin. Shuning uchun konstruktiv tuzilishi va 
qo‘llaniladigan materiali blok-karter minimal massa va gabarit razmerlar bilan bir 
qatorda maksimal mustahkamlikni ta’minlanishi kerak. 
Hozirgi avtomobil va traktor dvigatellari asosan bir qatorli yoki V- simon 
sxemada ishlab chiqariladi. Bunday dvigatellarning blok-karterlari inertsiya 
kuchlari, gaz bosimi va kuch momentlari ta’sir qiladigan tekisliklarda juda 
mustahkam qilib yasaladi. 
Blok-karterning 
mustaxkamligini 
oshirishda 
o‘zak 
podshipniklar 
tekisligidagi qovirg‘alarni kuchaytirish, uning tashqi qismiga qovirg‘ali forma 
berish, blok-karter gilzalari bilan bir bo‘lak qilib quyish yoki ularni ko‘ro‘k gilzali 
formada ishlash yaxshi natija beradi. 
Blok-karter ko‘p hollarda kulrang mayda donador cho‘yandan (SCh-12-36, SCh-
21-40) quyiladi, Bu cho‘yan xrom, nikel, molibden va titan kabi elementlar bilan 
ligerlangan bo‘lib, yuqori quyma va mexanik xossalarga ega. 
Juda ko‘pchilik avtomobil dvigatellari va ba’zi traktor dvigatellarining blok-
karterlari alyumin qotishmasidan quyiladi. Bu holdagi qotishmani ishlatishda 
ularning og‘irliklari taxminan ikki martacha kamaytirishga erishiladi. 
Cho‘yandan quyilgan blok-karterga silindrlar kallagini biriktirish uchun 
unga kalta shpilkalar, alyumin qotishmasidan quyilgan blok-karterga esa uzun 
kuch shpilkalari rezba bilan o‘rnatiladi. 
Havo oqimi bilan sovutiladigan dvigatellarning blok-karterlarini quyma 
usulda yasashning imkoniyati bo‘lmaganligidan, ular silindrlar kallagi va blok 
orasiga qovurg‘ali qilib yasalgan silindrlarni alohida-alohida qilib shpilkalar 
yordamida o‘rnatiladi. Bu holda har bir silindrga to‘gri keladigan shpilkalar soni 
suyuqlik bilan sovutiladigan dizel dvigatellaridagiga nisbatan kam bo‘ladi. D-37Ye 
dvigatelida har bir silindr to‘rtta shpilka bilan, “Doytts” firmasining dizellarida esa 
har bir silindr uchta shpilka yordamida mahkamlanadi.Blok-karterning 
mustahkamligini oshirish qattiq metalldan ishlangan moy rezervuari-poddon 
o‘rnatish bilan ham amalga oshiriladi. Bularga MTZ, ChTZ dizellari hamda chet 
ellik “Kamminz”, “Perkins”, “Leyland” markali dvigatellari misol bo‘la 
oladi.Silindr blok-karterining eng muxim detali bulib xisoblanadi. Dvigatel 
tsilindrlarida ish tsiklning barcha jaraenlari sodir buladi, bunda yoqilgi yonishidan 
ajraladigan issiqlik energiyasi mexanik energiyaga aylanadi. 
Silindr o‘rtacha mustaxkam maxsus cho‘yandan quyilgan va mexanik ishlov 
berilgan gilzadan iborat. Porshen uchun yo‘naltiruvchi hisoblanuvchi silindrlarning 
ichki sirti porshen va silindrlar o‘rtasidagi ishqalanishni kamaytirish maqsadida 
yaxshilab ishlov beriladi. Shuning uchun u oyna deb ataladi. Silindrning 

207 
oynasimon ichki sirtini yuqori chastotali tok bilan toblanadi. Natijada uning 
yeyilishga chidamliligi va uzoq ishlash muddati oshadi. Porshenning harakatlanish 
vaqtida porshen halqalari bilan silindr orasidagi ishqalanish qarshiligi kamayadi. 
Dvigatelning ish jarayonida silindrning yuqori qismida ishchi aralashma yonadi. 
Natijada uglerod oksidi, azot oksidi, karbonat angidrid, oltingugurt gazi, suv 
bug‘lari va boshqa chiqindilar ajralib chiqadi. 
Dvigatel sovutish suyuqligining va moylash moyining past temperaturada 
ishlaganda (50-60 S) oksidlanish maxsulotlarining bir qismi, ayniqsa suv bug‘lari, 
silindr devorlarida kondensatsiyalanadigan va oksidlanish mahsulotlarini yoritish 
natijasida kislotalar hosil bo‘ladi. Bu kislotalar devorlarini korroziyalaydi va moy 
plyonkasini buzadi. Natijada porshen halqalari va silindr devorlarida emirilish 
hosil bo‘ladi. Silindrlarning yeilishga chidamliligini oshirish maqsadida ba’zi bir 
dvigatel silindrlarining yuqori qismiga korroziyaga chidamli bo‘lgan cho‘yan 
qoplama 3 presslanib qistirib quyiladi 
Shuning uchun ularning remontini yengillashtirish maqsadida juda ko‘p 
hollarda blok-karter yig‘ma gilzalar bilan tayorlanadi. 
Odatda quruq va xul gilzalar ishlatiladi. 
Agar gilza atrofi suyuqlik bilan bevosita kontaktda bo‘lmasa, bunday gilzalarga 
quruq gilzalar deyiladi. Quruq gilzalar silindrning uzun bo‘yiga yoki uning ko‘p 
yemiriladigan ustki qismiga o‘rnatiladi. (GAZ-52, ZIL-157 avtomobillari 
dvigatelarida). Quruq gilzalarning devor qalinligi 2 - 4 mm atrofida bo‘ladi. Ular 
blok-karter presslab o‘rnatilgandan keyingina ishlov beriladi.Silindrlari bilan bir 
yaxlit qilib quyilgan blok-karterni remont qilish bir muncha qiyin bo‘ladi. Porshen 
halkasi shikastlanishi natijasida yoki boshka bir sabab bilan bironta silindrning 
oyna qismi ishdan chiqgudek bo‘lsa, blork-karterdagi hamma silindrlarni yo‘nib 
ishlov berishga to‘g‘ri keladi. Bu esa remont ishlarini ancha uzaytiradi.
Ho‘l gilzalar blok-karterga ishlov berilganicha tayor holda o‘rnatiladi. 
Shuning uchun ham ho‘l gilzalarning afzallik tomonlari shundaki, ularni 
ishqalanishga, issiqlikka, yemirilishga chidamli materialardan tayorlanadi: blok-
karterni quyish osonlashadi, issiqlik o‘tkazish qobiliyati yaxshilanadi, eng muximi 
dvigatelni remont qilishda mehnat hajmi ancha qisqaradi. Ho‘l gilzalarni 
o‘rnatganda suyuqlik kuylaklaridan suyuklik sizmasligiga erishish talab 
etiladi.Buning uchun gilzaning pastki kismi bilan blok orasiga maxsus rezina halqa 
quyilib u gilza va blok orasida qattiq qisilib turadi. Sovutgich suyuqlikni karter 
bo‘shlig‘iga o‘tkazmaydi. Rezina halqalar har xil dvigatelda har xil va bir yoki bir 
nechta qilib o‘rnatiladi.
Dvigatel ishlab turganda silindrda yonadigan gaz porshen yuqori qo‘zgalmas 
nuktaga yaqinlashganda sodir bo‘lishi tufayli silindrning yuqori qismidagina 
mexanik yeyilish hosil bo‘ladi. Chunki silindrning yuqori qismida katta bosim va 
temperatura sodir bo‘ladi. Porshenning yuqorigi halqasi silindr devoriga qattiqk 
siqilib harakatlanadi, silindr devoridagi moy parda kuyadi. Natijada silindr devori 
oynasi bilan porshen halqasi orasida katta ishqalanish hosil bo‘lib, silindr oynasi 
eyyila boshlaydi. 
Dizel dvigatellarida gilzalarning ish jarayonida ma’lum bir tebranish sodir 
bo‘ladi. Porshen YuKN ga yetgandan keyin bir to‘xtab olib, yana pastga qarab 

208 
siljiy boshlaganda porshen halqalari bilan silindr oynasi orasidagi oraliq zazor 
tufayli go‘yo urilish (turtki) hosil bo‘ladi. Ikkinchidan, dizel dvigatellarida siqish 
darajasi katta bo‘lganligidan, silindrdagi katta bosim ostida siqilgan gazga yoqilg‘i 
purkalishi bilan u yerda portlash hosil bo‘ladi va silindr devorlari katta bosim 
ostida tebranadi. Silindr devorining tebrinishi natijasida uni qamrab olayotgan 
sovituvchi suyuqlikda havo pufakchalari (bo‘shliqlar) hosil bo‘ladi va bu 
bo‘shliqlar atta bosim ta’sirida yemirilishi natijasida kuchli energiya hosil qiladi. 
Ana shu energiya gilza bilan blokning tutashgan joylarida gilzaning sirtida va 
blokda yemirilish hosil qiladi. Bunday emirilishdan yeyilishini “Kavitatsion” 
yeyilish deb yurgiziladi. “Kavitatsiya” so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, tarjimasi 
“bo‘shliq” degan so‘zni bildiradi. 
Gilza bilan blokning tutash joyida kavitatsion yemirilishning oldini olish 
maqsadida ayrim dizel dvigatellari (YaMZ-236, YaMZ-238, A-01A, A-41) 
gilzalarida kesik qilingan bo‘lib u yerga to‘rtburchak kesimli maxsus 
antikavitatsion rezin halqa o‘rnatiladi. Kavitatsion yemirilishni kamaytirish 
maqsadida rezin halqalari yordamida gilzalarni blokka katta kuch ostida qisib 
kiritib qo‘yiladi. Bu esa gilzalarning tebranish amplitudasini, kamaytiradi va 
natijada esa kavitatsion yemirilishni ancha kamayadi. 
Karbyuratorli dvigatellarda siqish darajasi bir muncha past bo‘lganligidan, 
aralashma yonish jarayonida porshen ustidagi bosim unchalik katta bo‘lmaydi va 
gilzaning tebranma harakati ham ancha kam bo‘ladi. Shuning uchun ham bu 
xildagi dvigatellarda kavitatsion emirilish sodir bo‘lmaydi.
Havo bilan sovutiladigan dizellarda qovirg‘ali cho‘yan gilzalar ishlatiladi. 
Ularning qovirg‘alari quyma usulda yasaladi va mexanik ishlov berilmaydi. Yuqori 
qismi tekis halqa sifatida yasaladi va bu halqalar silindr kallagi bilan tekis yopishib 
turadi, hamda gazlarning tashqariga chiqishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gilzaning yo‘nib 
teksilangan pastki burti bo‘lib, blokning o‘yig‘iga kirib turadi va u metall qistirma 
orqali blok kallagi bilan siqib turiladi. 

Download 19,16 Mb.