211
15-rasm. Porshen, porshen halqalari va porshen barmog‘i.
Dvigatel katta tezlikda ishlayotganda tirsakli va unga mahkamlangan
shatunni o‘zi aylanayotgan yo‘nalish tomonga aylantirishga urinadi va shatunda
ma’lum bir kuch momenti hosil bo‘ladi. Bu kuch momenti porshenni silindr devori
tomonga doimiy ravishda bosib ishlaydi. Natijada porshen yubkasining bir tomoni
ikkinchi tomonga qaraganda ko‘proq ishqalanadi va yeyilish ko‘proq bo‘lishi
mumkin.
Ana shu kuchlarni kompensatsiyalash maqsadida porshen barmog‘ining
teshigi porshen markazidan valning aylanish yo‘nalishi tomoniga 1,5-2 mm
siljitilgan holda yasaladi. Shuning uchun xam porshenlarni yig‘ish paytida undagi
maxsus belgiga (“pered” deyilgan ezuvga) amal qilinishi kerak. Porshen silindrda
harakatlanayotganda metallarning bir-biriga ishqalanishi va natijdada yeyilishini
kamaytirishi maqsadida porshenning tashqi tomoni yupka qalay qoplamasi bilan
qoplanadi. Silindrda yonish protsessidagi hosil bo‘lgan issiqlikning ko‘pchilik
qismi porshenga ta’sir etadi. Porshenga yutilgan issiklikning aksariyat qismi, atrofi
suyuqlik yoki havo oqimi bilan sovutilib turgan gilzaga undagi xalkalar orqali
o‘tadi. Qolgan qismi, sachratilayotgan moy tomchilari orqali, yana bir qismi esa
silindrga surilayotgan va porshen bilan kontaktda bo‘lgan havo orqali o‘tadi.
Porshen bilan silindr devorlari orasidagi zazorni kamaytirish uchun porshen
halqalari ishlatiladi. Shu bilan bir qatorda bu halqalar porshendagi issiqlikni silindr
devorlariga olib borish xamda moylash uchun ishlatilayotgan moylarni yonish
kamerasiga o‘tkazmaslik uchun xizmat qiladi. Halqalar ikki xil: kompression va
moy sidiruvchi bo‘ladi. Kompression halqalar juda og‘ir sharoitda ishlaydi.
Yongan gazlarning yuqori temperaturali muhitida ishlaydi, shuning uchun ularning
silindr devorlari bilan moylanish darajasi naqadar kam bo‘ladi. Shu sababli
gilzalarning yuqorigi qismlarida yeyilish ko‘proq bo‘ladi. Halqalarning har xil
formalari va ularning porshen ariqchalariga o‘rnatilishi 30-rasmda tasvirlangan.
Kompression halqalar odatda xrom, titan, mis bilan ishlatilgan cho‘yan
qotishmasidan yasaladi va molibden, vannadiy yoki volfram bilan legirlangan
bo‘ladi. Eng yuqori qatorda quyiladigan kompression halqalarning silindr bilan
ishqalanish natijasida yeyilishini kamaytirish maqsadida ustki qismi xrom bilan
qoplanadi. Hozirgi paytda dizel va karbyuratorli dvigatellarda ishlatiladigan
halqalar juda ko‘p hollarda yuqori mustahkam sharsimon grafitli cho‘yandan
quyiladi.
