12-mavzu: Sovitish suyuqligi.
Reja:
1.Suyuqlik bilan sovutish tizimining umumiy tuzilishi,ishlashi tuzilishi.
2.Antifriz tarkibi va turlari.
3. Suyuqlik va havo bilan sovutish tizimining afzallik va kamchiliklari.
Sovitish suyuqligi. Sovitish suyuqligi sifatida asosan suv ishlatiladi, chunki
u issiqlikni o‘ziga tez oladi va o‘zidan tez tarqatadi, arzon va etarli miqdorda.
Lekin sovitish tizimida qaynagan suvning quyqasi (nakip) cho‘kib, suv g‘ilofi
devorlarida tuz qatlami hosil qiladi. Buning natijasida silindrlar blokining issiqlik
o‘tkazish qobiliyati sustlashadi, suv g‘iloflarining devorlari zanglaydi. Qish faslida
tizimdan to‘kilmagan suv muzlab, silindrlar blokini yorib yuborishi mumkin.
Shuning uchun sovituvchi suyuqlik sifatida, yuqorida aytib o‘tilgan
kamchiliklardan holi bo‘lish uchun antifriz suyuqligidan keng foydalanilmoqda.
Antifrizning ikki xili ishlab chiqariladi: tarkibi 47% suv va 53% etilen glikol
bo‘lgan antifriz M-40 (muzlash harorati - 400S). 34% suv va 66% etilen glikoldan
tashkil topgan; antifriz M-65; (muzlash harorati 650S). Antifriz inson organizmi
uchun zaharli hisoblanadi. Uning issiqlik sig‘imi suvnikiga nisbatan kam. Shuning
uchun sovituvchi suyuqlik sifatida antifriz qo‘llanilganda tizimning issiqlik
tarqatish qobiliyati suv bilan sovitilgandagiga nisbatan past bo‘ladi, natijada
silindrlar devorining harorati 15...200S ga ortiqroq qiziydi. Antifriz qiziganda
suvga nisbatan birmuncha ko‘proq kengayadi. Tizimda suyuqlik sifatida suv
ishlatilganda yomg‘ir yoki oqar suvlaridan foydalanish tavsiya etiladi, chunki bu
suvlar yumshoq xususiyatiga ega. Sovituvchi suyuqlik sifatida quduq, buloq yoki
dengiz suvlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Bunday suvlarni yumshatish
uchun 30.40 daqiqa qaynatiladi va tizimga quyishdan avval besh-olti qavat
dokadan o‘tkazib filtrlanadi.
237
Radiator blokda qizigan suyuqlikning issiqligini tashqi muhitga tarqatish
uchun xizmat qiladi
U yuqorigi 6 va pastki 3
bakchalar, radiator o‘zagi 10 va
radiator qopqoqidan 7 iborat. Suyuqlik radiatorga yuqorigi bakchaning bo‘g‘izidan
8 quyiladi. Bo‘g‘iz qopqoq 7 bilan zich berkitilgan. Radiator o‘zaklarining turlari
naycha-plastinkali yoki naycha-lentali bo‘lishi mumkin. Naycha-plastinkali
bo‘lganda, naychalari gorizontal joylashtirilgan qator yupqa plastinkalar orasidan
o‘tkazilib, uchlari yuqoriga 6 va pastki 3 bakchalarga kavsharlanadi. Naycha-
lentali bo‘lganda naychalari oralig‘iga, sovitish yuzasini oshirish maqsadida
to‘lqinsimon shaklda ishlangan lentalar joylashtiriladi. Radiator o‘zagining ikkala
turida ham qo‘llaniladigan naychalar asosan yassi oval kesimli bo‘ladi. Naychalar,
radiator o‘zagida vertikal yoki gorizontal o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik
avtomobillarda vertikal o‘rnatilgan bo‘lsa ayrim yengil avtomobillarda (Matiz va
Neksiya avtomobillari) naychalari gorizontal joylashtirilgan (25-rasm).
Suyuqlik nasosi. Sovitish tizimida suyuqlikning majburiy harakat- lanishi
nasos yordamida amalga oshiriladi. Odatda past bosimli (40.100 kPa) markazdan
qochma suyuqlik nasosi ishlatiladi. Suyuqlik nososining vali korpusga ikkita
sharsimon podshipnik va yordamida o‘rnatilib, ular oralig‘ida vtulka
joylashtiriladi. Podshipniklarga moy, moydon orali yuboriladi. Valning oldingi
uchiga shponka yordamida gubchak o‘rnatiladi va unga ariqchali shkiv
25-rasm.
Radiator va jalyuz:
1 va 9 birlashtiruvchi shlanglar; 2-jo‘mrak; 3 va 6 - pastki va yuqorigi
bakchalar; 7-radiator qopqoqi; 8-radiator bo‘izi; 10-radiator o‘zagi;
11-yo‘naltiruvchi kojux.
238
biriktiriladi. Valning keyingi uchiga gubchagi metaldan ishlangan plastmassali
parrak o‘tkazilib bolt yordamida qotiriladi. Parrakning valga o‘tkazilgan joyida
siquvchi solnik o‘rnatilgan bo‘lib, uning aylanadigan tekstolit shaybasi prujina
yordamida korpusning silliqlangan ishchi yuzasiga tiralib turadi. Siquvchi solnik,
parrak joylashgan bo‘shliqdan podshipnik o‘rnatilgan korpus bo‘shlig‘iga
suyuqlikni sizib o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. Suv nasosi silindrlar blokining oldingi
devoriga makamlangan bo‘lib, ponasimon tasma orqali tirsakli val shkividan
harakatga keltiriladi.
Nasos vali aylanganda suyuqlik, siyraklanish ta’sirida, parrak markaziga
suriladi. Shunda, parrak kurakchalari suyuqlikni markazdan qochma kuchlar
ta’sirida korpusning chetki aylana bo‘shlig‘iga yo‘naltiradi. U yerda yig‘ilib
qisilgan suyuqlik past bosim bilan xaydash patrubogi orqali silindrlar blokida
(yoki kallagida) joylashgan suv taqsimlagichga yo‘naltiriladi. Dvigatel tirsakli
valining aylanishlar chastotasi 3000 min
-
1ga
yetganda nasosning suyuqlikni
haydashi 240l/min.ni tashkil etadi. Dvigatelning effektli sovitilishi uchun nasos
yuritmasi tasmasining tarangligi me’yorida rostlangan bo‘lishi kerak. Buning
uchun tasmaning tarangligini rostlovchi tuzilma nazarda tutiladi. Yengil avtomobil
dvigatellarida parraklar ko‘pincha plastmassadan tayyorlanadi.
Zamonaviy
yengil
avtomobillar
dvigatellarida
ko‘pincha
elektr
ventilatorlar qo‘llanilmokda. Bunday ventilatorlar, gidromuftali ventilatorlar kabi
dvigatelning sovitish tizimida eng maqbul harorat rejimini avtomatik saqlaydi.
Ventilatorning avtomatik ravishda harakatga kelishi yoki harakatdan to‘xtatishi,
sovituvchi suyuqlikning haroratiga bog‘liq bo‘lib, radiator bakchasiga o‘rnatilgan
datchikning signali bilan boshqariladi. Neksiya avtomobili dvigatelida elektr
ventilator sovituvchi suyuqlikning haroratiga qarab ikki rejimda ishlashi nazarda
tutilgan. Sovituvchi suyuqlikning harorati 900S dan ortganda radiator bakchasiga
o‘rnatilgan yelektr datchigining signali bo‘yicha kichik aylanishlar chastotasida
avtomatik ishga tushadi. Ventilatorning katta aylanishlar chastotasiga o‘tishi
sovituvchi suyuqlikning harorati 1050S dan ortganda, dvigatelning elektron bloki
boshqaruvida (YEBB) o‘rnatilgan rele yordamida avtomatik ravishda bo‘ladi.
Termostat
- avtomatik klapan bo‘lib, sovuq dvigatelning yurgazil- ganda
uning tez qizishiga imkon yaratish bilan radiatordan o‘tayotgan suyuqlik miqdorini
rostlab sovitish tizimida optimal haroratni saqlashda xizmat qiladi. Avtomobil
dvigatellarida
suyuqlikli
va qattiq_to‘ldirgichli termostatlar qo‘llaniladi. Sovitish
tizimidagi suyuqlikning harorati ma’lum darajaga (70...80°S) ko‘tarilganda
ballondagi aralashmaning bug‘lanishi natijasida undagi bosim ortib qobirg‘ali
silindr bo‘yiga uzayadi va termostat klapani qisman ko‘tarilib, suyuqlikning
239
ma’lum miqdori radiatorga, ma’lum miqdori esa suyuqlik nasosiga o‘ta boshlaydi.
Keyinchalik suyuqlikning harorati 90...950S ga yetishi bilan klapan to‘la ochiladi,
suyuqlik asosan radiatorga yuboriladi. Bunday termostatlardan sovitish
suyuqligining orticha bosimi katta bo‘lgan yopiq tizimli dvigatellarda
foydalanilmaydi. Bunday termostatlarning balloni yupqa devorli bo‘lgani uchun
sovitish tizimidagi ortiqcha bosimga sezgirligi yuqori bo‘ladi. Bunday xol
termostatning aniqlik bilan ishlashiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Qattiq to‘ldirgichli termostatlar
suyuqlikli termostatlarga nisbatan yetarli
mexanik mustakamlikka ega bo‘lgani uchun ular tizimdagi suyuqlik bosimining
o‘zgarishidan qat’i nazar ishlashi barqaror bo‘ladi.
Shu sababli hozirgi vaqtda dvigatellarda ko‘pincha qattiq elementli
termostatlar qo‘llanilmoda. Bunday termostat qalin devorli ballonga ega bo‘lib
ichiga, kengayish hajmi katta bo‘lgan serezin (neftyannoy vosk) aralashtirilgan
mis kukuni to‘ldiriladi. Sovituvchi suyuqlik harorati (70±20S) dan oshgach,
ballondagi qattiq aralashma eriy boshlaydi va uning hajmi kengayib, diafragma
shtokni ko‘tarib, klapanni ochadi, natijada suyuqlikning ma’lum qismi radiator
tomon yo‘naladi. Harorat (83±20S) ga yetganda klapan to‘la ochiladi va radiator
orqali o‘tadigan suyuqlikning miqdori yanada ko‘payadi. Suyuqlik harorati
pasayib ballon ichidagi element xajmi qisqarsa klapan qaytargich prujina ta’sirida
yopiladi. Natijada sovituvchi suyuqlik yana suv nasosiga o‘tib, kichik doira
bo‘yicha aylana boshlaydi. Ba’zida (Tiko, Damas avtomobillari dvigatellari)
termostat ballonida qattiq to‘ldirgich sifatida qirrali parafin donalaridan (granula)
foydalanilgan.
|
