13-mavzu:
Moylash tizimining vazifasi. Ishlatiladigan moylar.
Reja:
1.Moylash haqida umumiy ma’lumot.
2.Moylash materiallari.
3.Moylash tizimining tuzilishi va ishlash jarayoni
Moylash tizimi dvigatel detallarining ishqalanuvchi yuzalariga yetarli
miqdorda moy yetkazib berish bilan ulardagi ishqalanishni va yoyilishni
kamaytirish vazifasini bajaradi. Shuningdek, ishqalanuvchi yuzalarni qisman
sovitadi va ularda yeyilishdan hosil bo‘lgan metall zarrachalari bilan birga moy
qurumlarini yuvadi, so‘ngra karter tubidagi ifloslangan moylarni filtrlaydi.
Moy dvigatel detallariga sachratish, bosim ostida yoki aralash usulda
berishi mumkun. Shunga ko‘ra, zamonaviy avtomobil dvigatellarida asosan
kombinatsiyalashgan (aralash) moylash tizimi qo‘llaniladi. Bu turdagi moylash
tizimida katta yuklanib ishlaydigan detal yuzalariga moy nasos orqali bosim ostida
majburiy, qolganlariga esa sachratish va tomchi usuli bilan yuboriladi.
Kombinatsiyalashgan moylash tizimi quyidagi detal, mexanizm va tuzilmalardan
tashkil topgan: moy karteri, moy qabul qilgich, moy nasosi, moy filtrlari, moy
radiatori, moy klaponlari, moy kanallari, moyning satxi, bosim va haroratni
ko‘rsatuvchi asbob-uskunalar (26-rasm).
Moylash tizimi quyidagi qismlardan tashkil topgan:
>
moy karteri;
>
moy nasosi moy qabul qilgich bilan birga;
>
moy filtrlari;
>
moyni yuqori bosim ostida uzatuvchi quvur (silindrlar
blokidagi).
241
26-rasm.
Dvigatelning moylash tizimi sxemasi.
1-moyni gaz taqsimlash mexanizmlariga yetkazuvchi quvur: 2-asosiy moy
magistrali; 3-taqsimlash valiningpodshipnikini moylash quvuri; 4-dvigatel karteri:
5-filtlovchi element; 6-moy filtrini qopqog‘i; 7-moy nasosi; 8-moy qabul qilgich;
9-moy karteri; 10-moyni chiqarish tiqini.
Moy nasosi, moyni bosim ostida dvigatel mexanizmlarining ishqalanuvchi
yuzalariga, shuningdek, moyni tozalash va sovitish tuzilmalariga yuborish uchun
xizmat qiladi. Avtomobil dvigatellarida asosan shesternyali nasoslardan
foydalanib, ular oddiy tuzilgan va ishonchli ishlaydi. Nasoslar shesternyalarning
ilashishi bo‘yicha tashqi va ichki ilashgan shestrenyalilarga bo‘linadi. Tashqi
ilashgan shesternyali nasoslar o‘z navbatida bir yoki ikki seksiyali, ya’ni bir juft
yoki ikki juft shestrenyali bo‘lishi mumkin. Zamonaviy yengil avtomobillarda
(Neksiya, Tiko, Damas avtomobil dvigatellari) ko‘pincha ichki ilashishda bo‘lgan,
aylanma xarakatni tirsakli valdan oladigan nasoslardan foydalanilmoqda. Nasos
korpusida yetakchi yetaklanuvchi tishli g‘ildiraklar joylashgan. Nasos
ishlayotganda tizimda yetarli bosim hosil bo‘lishi uchun ikkala g‘ildirak
tishlarining qirralari bilan korpus devori oralig‘idagi radial tirqish kichik
(0,06.0,1mm) bo‘lishi nazarda tutiladi. Yetakchi tishli g‘ildirak harakatni valikdan
oladi va unga shponka yordamida mahkamlanadi. Yetaklanuvchi tashqi g‘ildirak
esa o‘z o‘qida erkin aylanadi.
242
Nasos ishlayotganda uning tishli g‘ildiraklari strelka bo‘yicha yo‘nalishda
aylanadilar. Shunda moy karter tubidan qabul qilgich orqali nasosning kiritish
kanaliga 3 vujudga kelgan siyraklanish ta’sirida so‘riladi va korpus devori bilan
tishlar oralig‘idagi bo‘shliq to‘ldiriladi. Tishli g‘ildiraklarning aylanishi davomida
bo‘shliqlardagi moy korpus devori bo‘ylab nasosning haydash kanali orqali asosiy
moy kanaliga bosim bilan yuboriladi. Tishlar ilashishga kirayotganda ular
oralag‘idagi, o‘ramda qolgan, moy qisilib g‘ildiraklarni radial yo‘nalishda ikki
tomonga keradigan kuch xosil qiladi va ularni erkin aylanishga to‘sqinlik qiladi.
Shuning uchun tishlarning ilashgan joyida korpusda ariqcha qo‘yiladi va uni
kanalcha orqali xaydash bo‘shlig‘i bilan tutashtiriladi: shunda g‘ildiraklarning
erkin aylanishiga qarshilik ko‘rsatayotgan tishlar oralig‘idagi qisilgan moylar
xaydash bo‘shlig‘iga o‘tkazib yuboriladi. Nasos bilan xosil qilinadigan bosim
asosiy moy kanalidan moyning qay darajada sarflanishi, tishli g‘ildiraklarning
aylanishlar chastatasi va moyning qovusholigiga boliq bo‘ladi. Benzinli
dvigatellarda tizimdagi moyning bosimi 0,3...0,5MPa, dizellarda esa 0,5...0,7MPa
bo‘ladi. Tizimdagi moy bosimini belgilangan me’yoridan ortib ketmasligini
reduksion klapan ta’minlaydi. Bosim belgilanganidan ortib ketsa reduksion
klapanining sharchasi prujina kuchini yengib o‘rindig‘idan siljiydi va moyning
ma’lum miqdorini nasosning so‘rish bo‘shlig‘iga o‘tkazadi va tizimdagi bosim
pasayadi.
27b-rasmda ichki ilashishdagi shesternyali moy nasosining ishlashi
27-rasm.
Moy nasosi sxemasi. a) tashqi ilashgan
shesternyali. b) ichki ilashgan shesternyali. v) rotorli. 1-
yetaklovchi shesternya; 2-nasos qobig‘i; 3-keluvchi
quvur; 4-yetaklanuvchi shesternya; 5-o‘q; 6-yuboruvchi
quvur; 7-ajratiluvchi sektor; 8-yetaklanuvchi rotor;
9-yetaklovchi rotor.
243
tasvirlangan. Bunday nasoslar Neksiya, Tiko, Damas avtomabil dvigatellarida
qo‘llanilgan. Nasos - so‘rish va xaydash kanallariga ega bo‘lgan korpus, tashqi
tishli yetakchi va ichki tishli yetaklanuvchi g‘ildiraklar va pulunjerli reduksion
klapandan iborat. Tishli g‘ildiraklar ilashgan holda korpus ichida o‘rnatilgan.
Korpusda, g‘ildiraklarning ilashishdan chiqqan joyida tishlarning qo‘yiqchalarini
bir-biridan ajratib turuvchi o‘roqsimon to‘siq ishlangan.
Moy filtrlari moyni, dvigatel detallarining yeyilishi natijasida xosil
bo‘ladigan metall zarrachalari, shuningdek, chang va moyning eskirishi natijasida
unda xosil bo‘ladigan turli oksid moddalari va boshqa ifloslantiruvchi
elementlardan tozalaydi. Arganik va noarganik zarrachalar bilan ifloslangan moy,
detallarning ishqalanib ishlaydigan yuzalarining tez yeyilishiga sabab bo‘ladi va
moy kanallarini ifloslantiruvchi smola va moy quyilari bilan to‘lib olishiga olib
keladi.
Zamonaviy avtomobil dvigatellarida qo‘llaniladigan filtrlarning turi moyni
tozalash usuliga ko‘ra, tirqishli yoki markazdan qochma bo‘lishi mumkin.
Tirqishli filtrlarda moyning tozalanish darajasi uning moy o‘tkazadigan mikro
teshikchalari (tirqishlari)ning o‘lchami bilan belgilanadi. Markazdan qochma
filtrlarda qattiq zarrachalarni moydan ajratish markazdan qochma kuch ta’sirida
amalga oshiriladi.
Filtrlar, ushlab oladigan zarrachalarning o‘lchamlariga ko‘ra dag‘al
(40mkm gacha zarrachalarni ushlaydi) va mayin (1..2mkm gacha zarrachalarni
ushlaydi) filtrlarga bo‘linadi.
Mayin tozalash filtrlari. Zamonaviy avtomobil dvigatellarida mayin filtr
sifatida tirqishli yoki markazdan qochma tozalash filtrlaridan foydalanilmoda.
Bunday filtrlar moyni 1-2mkm gacha bo‘lgan mexanik zarrachalardan to‘la
tozalaydi. Shuningdek, smola va moy quyilarini ham ushlab qoladi. Tirqishli
filtrlarda almashtirib turiladigan tozalovchi elementi sifatida lentali-qog‘oz,
maxsus karton yoki karton disklar to‘plami va boshqa materiallardan
foydalaniladi. Nasosdan bosim bilan xaydalgan moy filtrlovchi elementlarning
mikro kavaklaridan (tirqishlaridan) tozalanib o‘tib asosiy moy kanaliga boradi.
Karterni shamollatish. Dvigatelning ish jarayonida porshen ustida xosil
bo‘lgan yuqori bosimga ega gazlarning bir qismi porshen xalqalari bilan silindr
oralig‘idagi tirqishdan karterga o‘tadi. Bu gazlar yonuvchi aralashma, to‘la va
qisman yongan maxsulotlardan iborat bo‘lib karter gazlari deb ataladi. Karterga
o‘tadigan gazlarning miqdori dvigatel yuklanishining ortishi, shuningdek silindr,
porshen va porshen xalkalari yeyilishining oshishi natijasida ko‘payib boradi. Bu
gazlarning tarkibida yonilg‘i va suv bug‘i, karbonat angidrid, oltingugurt, azot va
qisman karbon-vodorod birikmalari bo‘ladi. Yonilg‘i bug‘i tomchiga aylanib
moyni suyuqlashtiradi, suv bug‘i va boshqa birikmalar moyni oksidlaydi, natijada
moyning sifati yomonlashadi. Karter gazlarining moyga yomon ta’sirini
244
kamaytirish uchun ularni karter bo‘shlig‘idan uzluksiz ravishda chiqarib turish
lozim bo‘ladi. Shuningdek karter bo‘shlig‘ini yetarli darajada shamollatilmasa,
karterda gaz bosimi ortib, tirsakli valning salnik elementi va karterning zichlovchi
qistirmalaridan moy oqaboshlaydi. Bundan tashqari, gazlar kabina yoki kuzovga
o‘tsa, xaydovchi va yo‘lovchilarni zaxarlaydi.
Gazlarni karterdan uzluksiz chiqarib turish karter bo‘shlig‘ini shamollatish;
bu jarayonni ta’minlovchi majmua tuzilmalarni karterni shamollatish tizimi deb
ataladi.
Shamollatilganda karter moyining sifati nisbatan yaxshi saqlanadi uni
almashtirish orqalig‘i uzayadi va dvigatelning xizmat muddati ortadi.
Avtomobil dvigatellarida ikki xil shamollatish usuli qo‘llanilgan bo‘lib,
agar karter gazlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashqariga, atmosferaga so‘rilishini
ta’minlansa ochiq yoki dvigatelning ta’minlash tizimiga ya’ni kiritish taktiga
majburiy qaytarilsa yopiq shamollatish tizimi deyiladi.
|
