IV BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANI JORIY ETISH

M uam m oli ta ’lim ning muvaffaqiyati quyidagi om illarga bog'liq:
1. O 'q u v m aterialini m uam m olashtirish;
2. O 'q u v ch i-talab alarn in g bilish faoliyatini faollashtirish;
3. Т а 'lim jarayonini o'yin, m ehnat faoliyati bilan uyg'unlashtirish;
4. O 'qitu v ch i (pedagog) to m o n id an m uam m oli m etodlardan 
o 'z o 'rn id a sam arali foydalanish ko'nikm asiga ega b o'lish;
5. M uam m o li vaziyatni hal etish yuzasidan m u am m oli savollar 
zanjirini tuzish va m antiqiy ketm a-ketlikda o'quvchi-talabalarga bayon 
etish.
M uam m oli m eto dlar m uam m oli vaziyatlarni vujudga keltirib, 
o 'qu v ch i-talab alarn in g m u am m o n i hal etish, m urakkab savollarga 
javob topish jaray on ida alohida obyekt, hodisa va q o n u n larn i tahlil 
qilish k o 'n ik m alari va bilim larni faollashtirishga asoslangan bilish 
faoliyatini taqozo etadi.
M u a m m o li v aziyat m u ay y an p ed a g o g ik v o s ita la rd a m a q s a d ­
ga m uvofiq tash kil e tila d ig a n o 'z ig a xos o 'q itis h s h a ro itid a y u z a ­
ga keladi h a m d a o 'rg a n ilg a n m av zu lar x u su siy atlarid an kelib c h i- 
qib, b u n d a y v aziy atlarn i y a ra tish n in g m axsus u su llarin i ishlab 
chiqish zarur. O 'q itish d a m u am m o li vaziyat sh u nch aki «fikr y o 'li- 
dagi ku tilm ag an to 'siq» bilan b o g 'lan g a n aq liy m ash a q q a t h o lati 
em as, balki u bilish m aqsadlari m axsus taq o zo qilgan aqliy taran g - 
lik h o latid ir. B un day v aziy at negizid a a w a l o 'z la sh tirilg a n bilim
izlari va yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish u c h u n aq liy va 
am aliy h ara k a t u sullari y o tad i. B u n d a h a r q a n d a y m ash aq q at 
m u am m o li vaziyat bilan b o g 'liq b o 'lm a slig i m u m k in , y a ’ni y a n ­
gi b ilim la r avvalgi b ilim lar bilan b o g 'la n m a sa , aq liy m ash aq q at 
m u am m o li b o 'lm a y d i. M u a m m o li vaziyat h a r q a n d a y fikrlash 
m a sh a q q a tla rid a n farq qilib, u n d a o 'q u v c h i-ta la b a m ash aq q at ta - 
lab q ilgan tu sh u n c h a yoki fak tn in g un g a a w a l va, ayni v aq td a, 
m a ’lum b o 'lg an vazifa, m asala b o 'y ic h a icliki, y ash irin a lo q a lari- 
ni anglab yetadi.
M uam m oli vaziyatning belgilari quyidagilar:
- o 'quv ch i-talabag a notan ish bo'lgan faktning m avjud bo'lishi;
- vazifalarni bajarish uch u n talabaga beriladigan ko'rsatm alar, 
yuzaga kelgan bilish m ashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy m an- 
faatdorligi.
M uam m oli vaziyatlarni hal etishda o 'q itu v ch i (pedagog) o 'q u v - 
chi-taJabalar faoliyatini tikr yuritishning m antiqiy operatsiyalari-

tahlil, sintez, taqqoslash, analogiya, um um lashtirish, tasniflash va 
xulosa yasashga yo'naltiradi.
M u am m o li vaziyatlardan o ‘quv jarayo n inin g barcha bosqich- 
larida: yangi m avzu bayoni, m ustahkam lash va bilim larni nazorat 
qilishda foydalanish m um kin. M u am m o li vaziyatlar tizim i m uvaf- 
faqiyatli yaratilgan hollarda m azkur m avzuni m u am m o li dars shak- 
lida o ‘tish tavsiya etiladi. O 'qitish jarayoniga m u am m o li darslarni 
q o 'lla sh u c h u n o'q itu v ch i (pedagog) quyidagi m asalalarni hal qili- 
shi kerak bo'ladi:
- o'quv dasturi bo'yicha qaysi m avzularni m uam m oli dars shaklida 
o 'tish m um kinligini;
- m avzu m atnid ag i m asalalar b o 'y ic h a m uam m oli vaziyatni 
keltirib chiqaradigan savollar, topsh iriqlarn i aniqlash, bunda didak- 
tikaning ilmiylik, sistem alilik, m antiqiylik, k etm a-ketlik, izchillik 
p rin siplarig aam al qilishi;
- o'q u v ch i-talab alarn in g bilish faoliyatini faollashtirish va bosh- 
qarishni ta ’m inlaydigan vosita va usullarni aniqlashi, u lard an o ‘z 
o 'rn id a va sam arali foydalanish y o 'lla rin i belgilashi zarur.
O 'qituvchi o'rganilayotgan bob va m avzularning didaktik m aqsa­
di, t a ’lim m az m u n id an kelib ch iqq an h o ld a yuqori sam ara b e ra d i­
gan m ashg 'u lo t tu rin i belgilaydi, o 'q u v yili bosh idan taqvim iy m av­
zularni rejalashtiradi.
Oliy o'q u v yurtlarida zam onaviy ta ’lim texnologiyasi — bu m uam ­
m o li o 'q itish , tad q iq etib, m u am m o n i hal etishdir. T a ’lim tex n o lo ­
giyasi esa, rivojlanayotgan ta ’lim jarayo n ini, m u am m oli o'q itish
vazifasini faol o'rganish jarayonini rag'batlantirish, tadqiqot ishlarini 
olib borish va tafakkur etish usulini tarbiyalashdan iboratdir. M uam ­
m oli o'qitish jarayoni shaxsning ijodiy faoliyatini tarbiyalash m aqsad- 
lariga m os tarzd a oliy o 'q u v yurtlari ish am aliyotida m uam m oli 
o 'q itish bilan birgalikda illyustratsiyali tush u ntirish texnologiyasi, 
a x b o ro t-m a ’lum ot texnologiyasi va dasturlashgan ta ’lim tex n o lo ­
giyasi kabilardan keng foydalanishni taq ozo etadi.
M u am m o li o 'q itish jaray o n id a o 'q u v ch i-talab aning m ustaqillik 
roli reproduktiv o 'q u v usullariga solishtirib qaraganda a n ch a sam a­
rali bo'ladi. M uam m oli o'qitishning m aqsadi o'quvchi-talabalar bilan 
ishlash jarayonida ta ’lim -tarbiya m asalalari, m uam m o va savollariga 
jav o b qid irish , u la rn i h a l e tish y o 'lla ri b ila n yangi b ilim la rn i 
o 'z la sh tirish n i, o 'q u v c h i-ta la b a la r o 'q u v faoliyatida m u am m o li

vaziyatlam i vujudga keltirish va hal etish b o 'y ich a o 'q itu v ch i (peda- 
gog)lar u lard a qiziqish uyg‘ota olishidan iborat.
M uam m oli vaziyat-tinglovchi(bilim oluvchi)larga beriladigan fakt 
va m a ’lum otlar, axborot va bilim lar bilan yangi dalillar, hodisalar, 
vaziyatlar orasidagi dialektik qarshiliklar b o ‘lib, u larn i tu sh un ib 
olish u c h u n ilgari olgan bilim larining yetishm asligidir. Bu qaram a- 
q a rsh ilik la r (tu sh u n m o v ch ilik lar) ijodiy b ilim la rn i o 'z la sh tirish
u ch u n h arak atlan tiruv chi kuch b o ‘lib xizm at qiladi.
T a ’lim jaray o n id a m uam m oli vaziyatning xususiyati quyidagi- 
lard a n iborat:
- o 'q u v c h i-tala b ala r u c h u n n o m a ’lum yangilikning mavjudligi;
- m u am m o larn i o'zlari hal etishlari;
- shaxsiy qiziqish va ehtiyojlari yuzaga kelgan tu sh u n m o v ch i- 
lik lam i o ‘zlari o ‘rganishga h arak at qilishlari;
- nim a n o m a ’lum ekanligini bilib, m a ’no sin i tu shunib, uni hal 
etishga intilishi kabilar.
Y uzaga kelgan m u am m o larn i tahlil qilib fikr yuritish, o 'q u v c h i- 
talab alarnin g m ustaqil aqliy faoliyatini rivojlantirishning m uhim
talablaridandir. B unday fikr yuritish o ‘q u v ch i-talaban i shu n arsan i 
anglay olm aganligini tush unib etib, bu gapning m a ’nosiga jiddiy 
ravishda e ’tibo r berishga qaratadi.
M uam m oli ta’lim ni tashkil etish va olib borishda o ‘qituvchi (peda­
gog) o ‘zining ta ’lim -tarbiya berishdagi faoliyatini an iq tushunib, 
etishi ham m uhim aham iyatga ega. O 'qituv chi (pedagog) o 'q u v c h i- 
talabalarga tayyor fikr berm ay , balki u larn in g izlanishiga to ‘g‘ri 
y o ‘nalish berishi lozim. O 'q u v ch i-talab alar m ashg 'u lo tlard a va k u n ­
dalik hayotda uchraydigan voqea, xabar, hodisa va turli dalillarni 
o'zlari tahlil qilib, mustaqil fikrga ega bo'lishni m aqsad qilib qo'yishlari 
kerak. Shuningdek, oliy va o 'r ta m axsus o 'q u v yurtlaridagi m u am ­
m o li t a ’lim o 'q u v c h i-ta la b a la rn in g izlan ish fao liy ati, b ilim va 
m alakalarni ch u qu r egallab olishini, tevarak-atrofdagi o'zgarishlarga 
b o 'lad ig an qarashiga k atta ijobiy t a ’sir k o 'rsa tish im koniyatini h a m
yaratib beradi.
O 'qituv ch i (pedagog) m u am m o li ta ’lim tizim id a o 'q u v c h i-ta la ­
b alar o'q u v -izlan ish faoliyatini sh un d ay tashkil etadiki, ularning 
diqqati yuzaga kelgan qiyinchilik va kam ch ilik larn i hal etishga, turli 
axborotlarni m ustaqil tahlil qilishga, yechim ini top ish, u m u m lash ­
tirish va xulosalar chiqarishga, olgan bilim va m alakalarini keyingi

d u ch keladigan vaziyatlarda qo'llay olishga qaratilgan b o iis h i lozim. 
D em ak, buning natijasida o ‘quvchi- talab alard a m ustaqil fikr yuri- 
tish, bilim olish, yangidan-yangi m aqsadlarn i q o 'y ish , yangicha 
fikrlash y o ‘llariga o ‘rganish h am d a tafak ku rni rivojlantirish qobi- 
liyatining shakllanishiga im k o n beradi. 0 ‘q u vch i-talabalar m u am ­
m oli t a ’lim jarayo n ida o 'q u v m ateriallarin i m u am m o li vaziyat sha- 
roitida o'rganishlari, tegishli m a ’lum otlarni m ustaqil tahlil qilishlari, 
berilgan o 'q u v m asalalarini farazlarini oldinga surib, ularni isbot 
qilish y o 'llari b ilan yechishlari, t a ’lim jara y o n in i o 'zlashtirishga aql 
bilan harakat qilishlari u lam ing intellek tu al faoliyatlarini oshiradi.
M u am m o li darslarda о ‘qituvchining faoliyati, a w a lo , m avzu 
m az m u n id an kelib ch iqqan ho ld a o 'q u v m uam m o larin i aniqlash, 
m u am m o li vaziyatlar tizim in i yaratish, o 'q u v ch i-talab alar oldiga 
o'q u v m uam m olarini yuqori ilmiy va m etodik saviyada qo'yish, darsda 
m azku r o 'q u v m u a m m o la rid a n sam arali foydalanishga erishish, 
o 'q u v c h i-ta la b a la r faoliyatini m u am m o la rn i hal etishga y o 'n a l- 
tirishdan iborat b o'lad i.
O 'q u v ch i-talab alarnin g faoliyati m u am m o li vaziyatlarni idrok 
etish, hal qilish usullarini izlash, m u am m o n i tahlil qilib, taxm in- 
larn i ilgari surish, tax m in la m i ilm iy, m antiqiy n u q tai n az ard a n
asoslash, taxm inlam i tekshirish va xulosa chiqarishdan iborat bo'ladi.
H ozirgi z a m o n m uam m o li darslarning didaktik m aqsadi quyi- 
dagilardan iborat:
1. O 'q u v m u am m o larin i hal etishda o 'q u v ch i-talab alar to m o ­
n id an a w a l o 'zlashtirg an bilim larini ijodiy q o 'llab , yangi bilim lar­
n i egallash k o 'n ik m a larin i shakllantirish;
2. B ilim larni ijodiy o 'z la s h tiris h va u la rn i a m a ld a q o 'lla sh
m alakalarini hosil qilish;
3. Izlanuvchanlik, qiziqish, m otivlar, m antiqiy tafakkur, ijodiy 
faoliyat, aqliy kam olot, zakovatni rivojlantirish va shu kabilar.
M u am m o li m ash g 'u lo td a m u am m o li vaziyat b o 'lish i n azarda 
tu tilad i va a n ’anaviy darsning h a m m a bosqichlarini o 'z ichiga oladi: 
uy vazifasini tekshirish, m axsus og 'zak i m ashqlar, o 'q u v c h i-tala - 
b a la r oldiga dars m aqsadini qo 'yish, yangi o 'q u v m aterialini tay ­
yorlash va uni o'rganish, yangi va ilgari o'rganilgan m aterialni bog'lab 
m ustahkam lash, m ash g 'u lo tn i yakunlab, uyga vazifa berish kabilar. 
M uam m o li m ash g'ulotlard a yangi o'rganilayotgan qonun-qoidaga 
oid faktlar to 'p la sh , u larn i b ir-b iri b ila n taqqoslash va tahlil qilish,

bilim larni o'rganish va m ustahkam lash jarayoni parallel ravishda olib 
boriladi.
T a ’lim da m uam m oli o 'q itish n in g uch sharti mavjud:
1. M u am m o li t a ’lim n i tashkil etishda o 'q u v m ateriallarini ti­
zim li, tartib bilan rivojlantirish.
2. Vazifa berilganda uni yechish usullarini tanlash im koniyatini 
berish.
3.
0 ‘quvchi-talaba bilim olishni m aqsad qilib qo'yishi va m aqsa­
diga erishishi u c h u n o 'z bilim ini to ‘g ‘ri b ah o lay olishi.
T a ’lim jarayonida m uam m oli vaziyatni yuzaga keltirishda bir qator 
didaktik m aqsadlar h a m k o 'z d a tutiladi, y a ’ni;
- o ‘quvchi-talabalar d iqqati o 'q u v m aterialiga tortish;
- o'q u v ch i-talab alard a fanga nisbatan qiziqish uyg'otish;
- ularni o'zlashtirish faoliyatini jonlan tirish ;
- ularning oldiga aqliy faoliyatni rivojlantiruvchi m asalalar qo'yish;
- o 'q u v ch i-talab alar o 'rganishi m um kin b o 'lg an bilim lar yetarli 
darajada emasligini dalillarga asoslangan holda ko'rsatish;
- o 'q u v m ateriallarini tahlil etishga o'rgatish;
- o'qitishdagi m uam m o larn i hal etishning yo'llarini topishda 
ularga ko 'm ak berish.
T a ’lim jarayonida m uam m oli vaziyatlar bir necha turga bo'linadi:
1. O 'q u v ch i-talabalar o 'z oldilarida turgan m asalaning yechim i- 
ni to p a olm aydi, m uam m oli savol yuzaga kelganda unga o 'z vaqtida 
javob bera olmaydi, yangi m avzuni tushunishda ancha qiyinchiliklarga 
d u ch keladi.
2. O 'q u v ch i-talab alar oldin egallagan bilim larini yangi sharoit 
va vaziyat yuzaga kelganda q o'llay olmaydi.
3. U larning m uam m oni nazariy yo ‘l bilan hal etishi va bu tanlan- 
gan usulni amalga oshirishi o'rtasida qarama-qarshiliklar vujudga keladi.
4. 0 ‘quvchi-talabalar am alda bajargan topshiriq natijalari bilan 
o'zlarining nazariy jih atd an tushunib etishlari o 'rtasid a bilim larining 
yetishmasligi ham m uam m oli vaziyatlar yuzaga kelishiga olib keladi.
T a ’lim jaray o nida m uam m oli o 'q itish sam arali, m aqsadga m u ­
vofiq b o'lishi u c h u n u n i o 'q u v jaray on i, o 'q u v -ta rb iy a ishlari asosi- 
ning bir qismiga aylantirish zarur. M uam m oli t a ’lim yordam ida tala­
b alarda o 'q u v m u am m olari va m utaxassislik m asalalarini yechishga 
tadqiqiy yondashish, m ustaqil tarzda o'rgan ish m ah o ratin i shakl- 
lan tirish ni tarbiyalaydi.

S hunday qilib, m uam m oli t a ’lim o 'q u v c h i-tala b ala r bilim ti- 
zim lari va aqliy ham d a am aliy faoliyatlarida sam arali o ‘zlashtirishga 
yordam beradi, o ‘zlashtirgan yangi bilim laridan kelajakdagi vaziyat- 
larda unum li foydalana olishni, t a ’lim m uam m olarini ech a bilish, 
mustaqil izlanishga o'rgatish, ijodiy tajribaga ega bo'lish v a u n i rivojlan­
tirish, t a ’lim jarayo nin ing vazifalarini tahlil qilish, m uam m oli t a ’­
lim ni aniqlash im koniyatlarini ochib beradi.

Download 6,99 Mb.