Innovatsiya jarayoni-tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qam­

yonida q o lla s h g a bo'lg an qiziqish, e ’tibor k u n d an -k u n g a kuchayib 
borm oqda, b u nday b o'lishining sabablaridan b in , shu vaqtgacha 
a n ’anaviy ta ’lim da o 'q uvchi-talabalarni faqat tayyor bilim larni egal- 
lashga o'rg atilgan b o'lsa, zam onaviy texnologiyalar ularni egalla- 
yotgan bilim larini o 'zlari qidirib topishlariga, m ustaqil o'rg an ib , 
tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni h a m o'zlari keltirib ch iqarishla- 
riga o'rgatadi. O 'qituvchi b u jaray o n d a shaxsning rivojlanishi, shakl- 
lanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan 
bir qatorda boshqaruvchilik, yo'naltiru vch ilik funksiyasini bajaradi. 
T a ’lim jarayonida o'qu v chi—talaba asosiy figuraga aylanadi.
Shuning uch u n oliy o 'q uv yurtlari va fakultetlarida malakali kasb 
egalarini tayyorlashda zam onaviy o 'q itish m etodlari-interfaol m e ­
to d lar, innovatsion texnologiyalarning o 'rn i va roli benihoya katta- 
dir. Pedagogik texnologiya va pedagog m ahoratga oid bilim, tajriba va 
interaktiv m eto d lar o 'q u v ch i-talab alarn i bilim li, yetuk m alakaga 
ega bo'lishlarini t a ’m inlaydi.
Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon h am d a o'qituvchi 
va talaba faoliyatiga yangilik, o 'zgarish lar kiritish b o'lib, uni am alga 
oshirishda asosan interfaol m eto d lard an to 'liq foydalaniladi. In te r­
faol m eto d lar - bu jam o a bo'lib fikrlash deb yuritiladi, y a’ni p eda­
gogik t a ’sir etish usullari bo'lib, ta ’lim m azm unining tarkibiy qism i 
hisoblanadi. Bu m etodlarning o 'zig a xosligi shundaki, ular faqat 
pedagog va o'quvchi-talabalarning biigalikda faoliyat ko'rsatishi orqali 
am alga oshiriladi.
B unday pedagogik ham korlik jarayoni o'ziga xos xususiyatlarga 
ega bo 'lib, ularga quyidagilar kiradi:
- o 'q u v ch i-talab an i dars davom ida befarq bo'lm aslikka, m usta- 
qiJ fikrlash, ijod etish va izlanishga m ajbur etish;
- o'q u v ch i-talab alarn i o 'q u v jaray on id a bilimga b o 'lg an qizi- 
qishlarining doim iy ravishda b o'lish ini t a ’m inlashi;
- o'q u v ch i-talab an in g bilim ga bo 'lg an qiziqishini m ustaqil ra­
vishda har bir m asalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi;
- pedagog va o'quvchi-talabaning ham isha hamkorlikdagi faoliya- 
tining tashkillanishi.
Pedagogik texnologiyalar m asalalari, m uam m olarini o 'rg an a - 
y o tg an o 'q itu v c h ila r, ilm iy -ta d q iq o tc h ila r, a m a liy o tc h ila rn in g
fikricha, pedagogik texnologiya — bu faqat axborot texnologiyasi 
bilan bog'liq h am d a o'q itish jaray o n id a qo'llanishi zarur bo'lgan

А К Т , kom pyuter, m asofali o 'q ish , yoki tu rli xil tex n ik alard an foy­
dalanish deb belgilanadi. Pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi- 
b u o ‘q itu v ch i va o 'q u v c h i-ta la b a n in g h a m k o rlik d a belg ilan g an
m aq sad d an kafo latlan gan natijaga erishishlari ta n la g a n tex n o lo - 
giyalariga bog'liqligidadir, ya’ni o 'qitish jaray o nida, m aqsad bo'yicha 
kafolatlangan natijaga erishishda q o 'llan ilad ig an h a r bir ta 'lim tex ­
nologiyasi o'qituvchi va o'quvchi o'rtasida ham korlik faoliyatini tashkil 
etib, h a r ikkalasi ijobiy natijaga erishsa, o 'q u v jaray o n id a o 'q u v c h i- 
talab alar m ustaqil fikrlasa, ijodiy ishlasa. izlansa, ta hlil eta olsa, 
o 'z la ri xulosa qila olsa, o'zlariga, guruhga, guruh esa ularga b aho 
bersa, o 'q itu v ch i esa ularning b u n d ay faoliyatlari u ch u n im koniyat 
va sharoit yarata olsa, ana shular o 'q itish jarayonining asosi hisobla­
nadi. H a r bir dars, m avzu, o 'q u v p red m etin in g o'zig a xos te x ­
nologiyasi bor, y a 'n i o 'q u v jarayonidagi pedagogik texnologiya — 
bu yakka tartibdagi jara y o n b o 'lib , u o'q u v ch i-talab an in g ehtiyoji- 
dan kelib chiqq an holda b ir m aqsadga yo'naltirilgan, oldindan loyi- 
halashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik 
jarayondir.
O 'qituvchi va o'quvchi-talabaning m aqsaddan natijaga erishishda 
qanday texnologiyani tanlash lari ular ixtiyorida, chunki h a r ikkala 
to m onning asosiy m aqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan, bunda 
o 'qu v ch i-talab alarn in g bilim saviyasi, g u ru h xarakteri, sharoitga 
qarab ishlatiladigan texnologiya tan lan adi.
Shu bilan bir qatorda, o 'q itish jaray o n in i o ld in d an loyihalash- 
tirish zarur, bu jaray o n id a o 'q itu v ch i o 'q u v pred m etin ing o'ziga 
xos to m o n in i, m avjud m od d iy va m a ’naviy sh art-sh aroitlarni, А К Т
vositalarini, eng asosiysi, o 'quvchi-talabalarning im koniyat va ehtiy- 
ojini ham d a ularning ham korlikdagi faoliyatni tashkil eta olish q o ­
biliyatlarini hisobga olishi kerak. Shundagina kerakli va kafolatlangan 
natijaga erishish m um kin. Qisqa qilib aytganda, o 'q u v ch i-talab an i 
t a ’lim ning m arkaziga olib chiqish kerak.
O 'qituv ch i to m o n id a n h a r b ir darsni yaxlit h olatda k o 'ra bilish 
va u n i tasavvur etish uch u n b o 'laja k dars jaray o n in i loyihalashtirib 
olish kerak. B unda o'qituvchiga u to m o n id an b o 'lajak darsning te x ­
nologik xaritasini tuzib olishi k atta aham iyatga egadir, ch un ki dars­
n in g te x n o lo g ik x a rita s i h a r b ir m av z u , h a r b ir d a rs u c h u n
o'q itilay otg an p redm et, fanning xususiyatidan, o 'q u v c h i-tala b a- 
lam ing im koniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. B un-

day texnologik xaritani tuzish oson em as, chunki buning uchun 
0 ‘qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy m etodika, pedagogik 
va axborot texnologiyalaridan xabard or b o 'lish i, shuningdek, ju d a
ko‘p inetod va usullarni bilishi kerak b o ‘ladi. H a r bir darsning rang- 
barang, qiziqarli bo'lishi a w a ld a n puxta o 'y lab tuzilgan darsning 
loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog'liq.
O 'zb ek isto n R espublikasining «Ta’lim to'g'risida»gi Q otiuni va 
«K adrlar tayyorlash milliy dasturi»da yosh avlodni m a ’naviy-axlo- 
qiy tarbiyalashda xalqning boy intellektual merosi va um um bashariy 
qadriyatlari asosida zam onaviy m ad an iy at va iqtisodiyotning p e d a ­
gogik shakl va vositalarini ishlab chiqish, am aliyotga jo riy etishga 
alohida aham iyat berilgan.
Shu jihatdan ham um um iy o 'rta t a ’lim m aktablarida davlat ta ’lim 
standartlari b o 'yich a k o 'z d a tutilgan iqtisodiy ta ’lim va iqtisodiy tar- 
biyani takom illashtirish, u n i o 'q u v c h ila r ongiga singdirib borib, 
iqtisodiy tafakk um i shakllantirish m uam m osi dolzarbdir.
C hunki h a r b ir o 'q u v c h i-ta la b a b o zo r m u n o sab atlari rivojlanib 
b o rayotgan bir d av rd a — u n i o 'ra b tu rg a n iqtisodiy voqelikni, u n d a
kechayotgan jara y o n n i anglashi, tad q iq va tahlil qilib, xulosalar 
chiqarish im koniga ega b o 'lish i lozim . Bu esa h ar b ir fu qarodan 
iq tiso d iy o t n a z ariy a sin in g a so sla rid a n x a b a rd o r b o 'lis h in i, u n i 
am alda joriy qilish yo'l va vositalarini talab darajasida o'zlashtirishini 
taq o zo etadi. Bu m asalalar, asosan, o 'q u v m uassasalarida am alga 
oshiriladi.
Iqtisodiy tarbiyaning bosh m aqsadi — yoshlarda iqtisodiy savod- 
xonlikni, iqtisodiy ongn i, iqtisodiy m ad an iy atn i yuksaltirishdan 
iboratdir. Bu esa shaxsning k am o l to p ish faoliyati vositasida aniq 
iqtisodga b o g 'liq , nazariy b ilim la r tiz im in i, sh un ingdek, iqtisodiy 
bilim , k o 'n ik m a va m alakalar m ajm uasi, o 'rg an u v ch in in g iqtisodiy 
ongiga bevosita t a ’sir etishga im kon b eru v ch i b o sq ich larn i am alga 
oshirishdir.
O 'q u v c h i-ta la b a la r bosqichm a-bosqich uzluksiz ta ’lim ja ra y ­
o n id a iqtisodiy b ilim asoslarini o 'rg an ish m obaynida ularning ta - 
fakkurlari ham shakllana boradi. U la r quyidagi bilim lar majmui bo'lib 
xizm at qiladi: shaxsning ehtiyoj im kon iyatlarini hisobga olib, aniq 
reja va dasturlar tuzib, o'ziga xos uslub va m etodlar asosida am alga 
oshirishda; shaxsning m ustaqil faoliyatida sam arali o 'rin tutadigan 
aniq iqtisodiy tu sh u n ch alarn i; iqtisodning siyosat va bozor m uno-

sabatlari bilan b o g iiq qonu n iy at asoslari va ulard an am ald a foy­
dalanish yo‘l-y o‘riqlarini; m ustaqil faoliyat ko'rsatishda zaru r b o ‘la- 
digan barcha iqtisodiy bilim . k o ‘nikm a va m alakalar m ajm uin i o ‘z- 
lashtirishni; hayotda qaysi sohani tan lash id an q a t’i nazar, ehtiyoj 
darajasida iqtisodiy tayyorgarlikni o 'z id a shakllantirishni; iqtisodiy 
bilim asoslaridan to 'g 'ri va m aqsadga m uvofiq holda foydalana olish- 
shaxs barkam olligini belgilovchi axloqiy sifatlaridan biri. deb qarash- 
ni; iqtisodiy bilim asosidan xabardorlikni o ‘z faoliyati davom ida 
jam iyat va davlat iqtisodiy. huq uqiy siyosati asosida n a m o y o n etadi.
Bugungi kundagi ijtim oiy-iqtisodiy taraqqiyot ishlab chiqarish- 
ning k o ‘p sonli tarm o q lari bilan bir q atorda, m a ’rifat va m adaniyat 
h am d a iqtisodiy sohalarga. shu ju m lad an , ijtim oiy-gum anitar, iq ti­
sodiy bilim lar doirasiga h am zam onaviy pedagogik texnologiyalam i 
joriy etishni taqozo etm oqda.
Zam onaviy pedagogik texnologiyalam i ishlab chiqish va am alga 
oshirish ilm iy m uam m o sifatida iqtisodiy y o ‘nalishdagi o ‘quv yurt- 
larida maxsus ilm iy tad q iq o tlar olib bo rish n i k o ‘zda tutad i. B unda, 
eng avvalo, quyidagilarni aniqlash lozim:
- zam onaviy pedagogik texnologiyalam i ishlab chiqish va am a- 
liyotga joriy etish u c h u n ijtim oiy-pedagogik asoslar m avjudligini 
aniqlash;
- ta'lim m ajm ui sifatida n im an i anglatishi va qanday tarkibiy 
qism lardan tashkil topganligini belgilash;
- pedagogik texnologiyaning funksional m ajm ui jarayo n sifatida 
n im alardan iboratligini aniqlash;
- zam onaviy pedagogik texnologiyalar «K adrlar tayyorlash milliy 
dasturi» m aqsadlariga qay darajada t o ‘g ‘ri kelishi va uni baholash 
m um kinligini ko'rsatib berish;
- pedagogik texnologiyaning m ajm u alar nazariyasining asosiy 
qonuniyatlariga m osligini nazorat da tutib turish yo ‘l-y o ‘rig4ni islilab 
chiqish.
Shuni aytish lo zim k i, zam on av iy pedag o gik texnologiyalar, 
pedagogika ilm ining tadq iqo t obyekti sifatida, an iq fanlarni 0 ‘qitish 
uslubi bo'libgina qolm ay, balki ijtim oiy-iqtisodiy fanlarni o ‘qitishga 
h a m yangicha yondashuv sifatida qayd qilinishi kerak.
H ozirgi kunga kelib, jam iyatim iz jad allik bilan taraqqiy etib, 
iqtisodiy va siyosiy m avqei ku n dan-kunga ortib borm oqda. Biroq ij­
tim oiy sohada va, ayniqsa, ta ’lim -tarbiya jarayonida um um iy taraq -

qiyotdan biroz orqada qolish sezilm oqda. B unday noxush vaziyat - 
d a n chiqib ketish yo'llaridan biri t a ’lim -tarb iy a jara y o n in i qabul 
qilingan davlat standartlari asosida texnologiyalashtirishdir.
Rivojlangan bir q ato r m am lakatlarda m uvaffaqiyat bilan q o ‘l- 
lanilib kelayotgan ilg 'o r pedagogik texnologiyalarni o ‘rganib, xal- 
qim izning m illiy pedagogika a n ’analaridan ham da t a ’lim sohasining 
shu kundagi h o latid a n kelib ch iq q an holda respublikam izning m il­
liy pedagogik texnologiyasini yaratish bugungi k u n n ing talabidir.
H ozirgi vaqtda t a ’lim ni axborotlashtirishda asosiy y o ‘nalish turli 
o ‘quv fanlari b o ‘yicha pedagogik dastur vositalarini yaratishdan iborat 
b o ‘lib qoldi. B iroq mavjud va ishlab chiqilayotgan k om pyuter texni- 
kasi bazasidagi pedagogik dastur vositalari 
0 ‘qitish nuqtai nazari- 
d an ta ’lim sifatida m uhim siljishlarga oUb kelishi m um kin emas. Buning 
sabablaridan b iri k o m p y u ter tex n o lo giy alarin i a n ’anaviy tashkil 
etilgan 
0‘qitish jarayoniga joriy etila boshlanganligida bo'lib. o ‘z 
m a z m u n i va m e to d i b o 'y ic h a b u tex n o lo g iy a a n iq m aqsad ga 
y o ‘naltirilm agan. S hu m u nosabat b ilan iqtisodiy t a ’lim tizim iga ax­
borot texnologiyalarini joriy qilish m uam m m o va istiqbollarini к о ‘rib 
chiqish favqulodda m uhim dir.
Iqtisodiy fanlarni o ‘qitishda innovatsion pedagogik texnologiya­
larn i qo 'llash orqali uzluksiz t a ’lim sam aradorligini oshirishga alo ­
hida e ’tib o r berilayapti. Pedagogik texnologiyalar — t a ’lim berish va 
zamonaviy axborot texnologiyalarini qo'llash yordam ida talabalarning 
shaxsiy sifatlarini rivojlantirish va takom illashtirish im koniyatini 
b eru v ch i o 'q u v vositalari b o 'lib , 
11 o'ziga xos didaktik va uslubiy 
asosga ega.
Iqtisodiy fanlam in g o 'q itilish sifati va sam aradorligini oshirish 
m aqsadida, pedagogik tex n olo giy alarni zam onaviy axborot tex ­
no lo g iy alar im k o n iy atlari asosida u c h tu rd a g i o 'q u v m ash g ‘u - 
lotlariga, y a ’ni m a ’ruza, am aliy va laboratoriya m ashg‘ulotlarining 
o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda kom pleks holda q o 'l­
lash tavsiya etiladi.
Iqtisodiy fanlardan o'rganilayotgan m ateriallam ing o'quv soatlari 
m iqdori hisobga olingan ho ld a m avzu bloklariga ajratiladi, h a r bir 
m a ’ruza mavzu blokiga 2-8 o'quv soati oralig'ida vaqt ajratiladi ham da 
ushbu m avzu blokiga m os am aliy va laboratoriya m ashg'ulotlari 
m azm u n i va h ajm i belgilanadi. Bu usulda har b ir m avzuni o 'r -
ganishdagi ichki izchillik va uzviylik t o ‘la saqlanadi va talabalarda

mavzuga oid m alaka va ko ‘nikm alarni to 'la ro q v a m aqsadliroq shakl­
lantirish im koniyati kuchayadi.
Innovatsiya texnologiyalari o 'qitish jaray o n id a yuqori m alakali, 
raqobatbardosh o'qitu vch i kadrlar tayyorlash, ularning kasbiy o m il- 
korliklarini shakllantirish, m etodik m ahoratini k o 'tarish, o 'qituvchi- 
pedagoglarni zam onaviy pedagogik texnologiyalar bilan qurollan - 
tirish om ili b o'lib qolm oqda.
Iqtisodiy fanlarni o 'q itish jaray o n id a q o 'llash m u m k in b o ig a n
b a’zi bir tren in glar (texnologiyalarga)ga tavsifnom a berib, b a ’zilarini 
o 'tk az ish tartibi to 'g ' risida m etodik tavsifnom a berib o 'tam iz:
«TA RM O Q LA R » m eto d i - o 'q u v ch i-talab an i m an tiq iy fikrlash, 
um u m iy fikr doirasini kengaytirish, m ustaqil ravishda adabiyotlar- 
dan foydalanishni o'rgatishga qaratilgan.
«3x4» m etodi - o'quvchi-talabalarning erkin fikrlashi, keng doirada 
turli g 'oyalam i bera olishi, t a ’lim jarayonida yakka, kichik guruh h o l­
da tahlil etib, xulosa chiqara olishi, ta ’rif bera olishiga qaratilgan.
«B L IT S -O 'Y IN » m etodi — harakatlar ketm a-ketligini to 'g 'ri 
tashkil etishga, m antiqiy fikrlashga, o'rganayotgan predm eti asosi­
da k o 'p , xilm a-xil fik rla rd an , m a ’lu m o tla rd a n kerakligini ta n la b
olishni o'rgatishga qaratilgan.
«INTERVYU» texnikasi - o'quvchi-talabalarga savol berish, eshi- 
ta olish, to 'g 'ri javob berish, savolni to 'g 'ri tuzishni o'rgatishga qara­
tilgan.
«IERARXIYA» texnikasi — oddiydan m urakkabga, m urakkab- 
d an oddiyga o 'tis h usullarini qo'llash orqali ularni m antiqiy, ta n ­
qidiy, ijodiy fikrlashga o'rgatishga qaratilgan.
«B U M E R A N G » texnikasi - o 'q u v ch i-talab alarn i dars jara y o ­
n id a , darsdan tashqarida turli adabiyotlar, m atn la r bilan ishlash, 
o'rganilgan m aterialni yodida saqlab qolish, so'zlab bera olish, fikrini 
erkin holda bayon eta olish ham d a bir dars davom ida barcha o'quvchi- 
talabalarni baholay olishga qaratilgan.
«TALABA» treningi - o 'q u v ch i-talab alar bilan individual holda 
ishlash o'q itu v chi va talaba o'rtasidagi to 'siq n i y o 'q qilish, h a m k o r­
likda ishlash y o'llarini o'rgatishga qaratilgan,
« O 'Q IT U V C H I SHAXSI» treningi — o'qituvchining innovatsion 
faoliyatini ochib beruvchi «O 'qituvchi shaxsiga qo'y iladigan talab ­
lar» m avzusidagi m ustaqil fikrlashga, ijodiy insho yozish orqali 
fikrlarni bayon qilishga qaratilgan.

«M U LO Q O T» texnikasi o ‘qituvchilami auditoriya diqqatini o ‘ziga 
jalb etish, dars jarayo nid a ham korlikda faoliyat ko'rsatishga, u n i 
tashkil etishni o ‘rgatishga qaratilgan.
«B O SH Q A R U V» texnikasi o ‘qituvchilarni auditoriyani boshqa- 
rishdagi usullari ham da o ‘quvchi-talabalarni ish jarayonida boshqarish 
usullari bilan tanishtiruvchi va shunga o ‘rgatishga qaratilgan.

Download 6,99 Mb.