Ukitishni indivnduallashtirish texnologiyasi
Ings Unt, A.S. Granitskaya, V.D. Shadrikov tadkikotlarida individual ukitish ukuv jaraenini
tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi. Unda:
• pedagog fakat birgina talaba bilan uzaro munosabatda buladi;
• bir talaba fakat ukitish vositalari (kitoblar, komьyuter t b.) bilan uzaro alokada buladi.
Individual ukitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va sur’ati talabaning xususiyatlariga
moslashtiriladi. Shaxsiy yondoshish deganda:
• u pedagogikaning tamoyili bulib, unga kura pedagog ukuv - tarbiya ishlar jarayonida
talabalarning shaxsiy xislatlarini xisobga olgan xolda ayrim talabalar bilan individual model
buyicha uzaro munosabatda bulish, individual xususiyatlariga asoslanish;
• individualь xususiyatlarini xisobga olish.
• ukuv jarayonida talabalarnig individual xususiyatini xisobga olish;
• barcha talabaning rivojlanishigina emas, balki xar bir talabga aloxtsda rivojlinish uchui
psixologik-pedagogik tadbirlar yaratish tushuniladi.
Ukitishni individuallashtirish.
• ukuv jarayonini tashkil etish bulib, unda ukitish usullari, sur’atini tanlash talabaning
individual xususiyatlari bilan boglanadi;
• individual yondashuvni taьminlovchi turli ukuv-metodik, psixologik-pedagogik va tashkiliy
ma’muriy tadbirlardir.
Shunday
kilib,
didakika
buyicha
amalga
oshirilgan
tadkikotlarga
kura
ukitishni
individuallashtirish ukuv jarayonining shunday tashkil kilinishiki, unda individual yondashuv va
individual shakl ustuvor xisoblanadi.
Pedagogik amaliyotda yaxlit pedagogik texnologiyalar mavjud bulib, ular taьlimni»
individuallashtirishga asoslangan, «Loyixalar metodi» anna shunday texnologiya xisoblanadi.
Bu metodika E.Parkxarst nomi Bilan boglik, u 1919 yili Dalьton (AKSh) shaxrida sinf-dars
tizimini xar bir ukuvchi Bilan individual ishlash, keyinchalik. pedagog Bilam biriga ishlab
chikilgan reja buyicha xar birining ishlashi bilan almashtirishga urinib kurdi.
Ukuvchilar ukishda xar biri uzi ilgari bordi. Birinchi yarmi tuzilish rejalashda mustakil
ishlashlarga bagishlandi, ikkinchi yarmi-kizikishlari buyicha guruxlarda shugullanishga
bagishlanadi.
Bu metod «Dalьton-reja» nomini oldi.
Keyinchalik pedagogik amaliyotda undan loyixalar metodi sifatida foydalaniladi.
Loyixalar metodi- bu kompleks ukitish metodi, u ukuv jarayonini individuallashtirishga imkon
beradi ukuvchilarga rejalashtirishga mustakil kursatishga, uz faoliyagini tashkil zti shva
nazorat knlish imkoniyatini beradi
Ukitishni iidividuallashtirish kuyidagi mualliflik texnalogiyalarida asoishb berildi:
- Inge Untnit ukitishni indnviduallaipirish tsxnalogiisi,
- A S Granitskayaning moslashuvchan ukitish texnyalogiyasn,
-V.D. ShShadrikovning indviduallikka qaratilgan reja asosida ukitish texnologiyasn.
Inge Untining uqitishni iidividuallashtirish texnologiyasidagi asosiy koptseptsiya xozirgi
sharoitda ukitishni individuallashtirishning muxim shakli ukuvchilarning maktabdagi va uydagi
mustakil ishlari deb qoidalashtirilgan. Inge Unt uniig mazmuni va metodikasi deb mustaqil
ishlar
uchun
individual
uquv
vazifalari,
joriy
uquv
adabiyotga
moslashtirilgan,
individuallashtirilgan mustaqil ishlar qullanmasi asosida nashr etilgan ish daftarlarini tushunadi.
A S Granitskaya ueining moslashuvchan uqitish tizimini sinf-dars tizimida tashkil eting va
unda uqituvchi 60 80% vaktini uquvchilar bilan individual ishlashga ajratish mumkinligini qayd
qiladi A. S. Granitskaya metodikasining uziga xosligi uning darsni muayyan ғayriodatiy qurilma
asosida tashkil etishidir.
• Birinchi qism -barchani uqitish
• Ikkinchi qism-ikki parallel jarayon: uqituvchilarning mutaqil ishlari va uqituvchining ayrim
ukituvilar bilan individual ishlash, ya’ni umumlashtirilgan sxemalardan foydalanish, almashinib
turuvyai juft ukituvchi bulib ishlash, moslashuvchan kup qurrali vazifalar va b.
V D Shadrikov gipotezasiga kura agar bolaga murakka6lashib boruvchi vazifalarning tafsiloti
berilsa, unga urganish jarayonini motivatsiyalash taklif etilsa, lekin bolaga shu bugun uning
uchun mumkin va qulay ishlash imkoniyati qoldirilsa, uqituvchilar kobiliyati samarali rivojlanadi
deb xisoblanadi V D Shadrikov metodikasi asosini ҳar bir uquvchining qobiliyatiga qarab
uqitishga imkon beradigan olti darajadagi uquv rejasi, dastur va metodik qullanma tashkil
etadi.Xar bir fainng murakkablik darajasiga kura kuchi etgan variantni tanlab olib uquvchilar
sinfda tez tez almashib turadi va fanning xajmi va mazmunini quldan chiqarmay birgalikda uquv
dasturini uzlashtirishga xarakat qiladilar. Murakkablik darajasini tanlash tezlikda amalga
oshiriladi, «ba’zan» uni amalga oshirib bulmaydi, chunki u sinfdagi uquvchilarining tenglashish,
uquvchilarning qobiliyati ҳolatiga boғlik buladi.
Murakkablikning olti darajasi amalda barcha bolalarga e’tibor berishga, barchaning kuchi
etadigan, uquvchining qobiliyatga, uning rivojlanishiga moslangan, uquv jarayonini tashkil
etishga imkon beradi.
Bu ukitishni individuallashtirish mualliflik texnologiyasi negizida umumiy tamoyillar
mavju:
• individuallashtirish uqitish jarayoni strategiyasidir;
• indivnduallashtirish individuallikni shakllantirishning zaruriy omili;
• barcha urganiladigan fanlarda individuallashtirilgan ukitishdan foydalanishning mumkinligi;
• individual ishlarni uquv faoliyatining boshqa shakllari bilan integratsiyalash,
• individual sur’atda, uslubda urganish.
Individuallashtirish texnologiyasining umumiy xususiyatlariga quyidalar kiradi;
Ўzlashtira olmaslikka olib keluvchn omillarni qayd qilish,
• fikrlash jarayonida bilim, malaka, kunikmalarni egalash individual kamchiliklarni tuzata olish
usullari,
• oila tarbiyasidagi motivatsiyaning bulinmasligi, irodaning sustligi kamchiliklarini kqayd qilish
va enga olish,
• qobiliyatli va iste’dodli uquvchilarga nisbatan uquv jarayonini optimallashtirish (ijodiy
faoliyat, sinf va sinfdan tashqari ishlarni ҳisobga olish);
• uqitish jarayonini tanlash erkinligini berish;
• umumiy ukuv malakalari va kuniumalarini shakllantirish;
• ukivchilarning uz-uziga mos baҳo bera olishini shakllantirish.
Ўkitishning texnik vositalaridan, shuningdek,EXM dan foydalanish
Uqitishni individuallashtirish texnologiyasiga quyidagilar kiradi
Batov tizimi AKSh da ishlab chiqilgan bu tizimda uquv jarayoni ikki qismga builinadi:
Birinchi qism butunicha sinf ishi
Ikkinchi qism individual mashgulotlar
Bunday mashғulotlar unga zaruriyat sezgan uquvchilar bilan yo umum tomonidan qabul qilingan
me’yorlardan orqada qolmaslik yoki nisbatan rivojlangan qobiliyatlari bilan ajralib turganlar
bilan bir qatorda bulishini ta’minlash maqsadida utkaziladi.
Yuqori qobiliyatli kategoriya ukuvchilar bilan ukituvchi, nisbatan kamroq va qoloq
uqituvchilar bilan uqituvchi yordamchisi shuғullanadi.
Tramp rejasi - bu texnologiya AKShda juda mashҳur
Bu ukitish shakllarining shunday tizimiki, unda katta auditoriyadagi mashgulotlar kichik
guruҳlardagi individual mashғulotlar bilan qushib olib boriladi.
Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruҳlarda yuksak malakali
ukituvchilar professorlar lektsiya uqiydilar 10- 15 kishidan iborat kichik guruҳlar esa lsktsiya
materiallarini muҳokama qiladilar, baҳs yuritadilar.
Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida utkaziladi Lsktsiya
mashғulotlariga 40%, kichik guruxlardagi mashғulot 20%, kabinet va laboratoriyalardagi
individual ishlarga 40% ajratiladi Odatdagi sinf tushunchasi yuk, kichik guruxlar xam doimiy
emas.
4.5.6. Programmalashtirilgan uqitish texnologiyasi
Programmalashgirilgan uqitish XX asrniig 50-yil boshlarida paido buldi. U amerikalik psixolog
B Skinner nomi bilan boғlik. U materiallarining uzlashtirilishini boshkarishning samaradorligini
oshirishda axborotlarni kismma-qism uzatishning muntazam programmasi asosiga kurish va uni
nazorat qilishni tavsiya etdi.
N.Krauder tarmoklangan programmani ishlab chiqish, unda nazorat natijalariga kura ta’lim
oluvchilarga mustaqil ishlar uchun turli xildagi materiallar tavsiya etiladi.
G.K.Selevko
profammalashtirshgan
uqitishga
quyidagi
ta’rifni
beradi,
ya’ni
programmalashtirilgan uqitish deganda uqitish uskunalari (EҲM, programmalashtirilgan darslik,
kinotrenajer va b.) yordamida programmalashtirilgan uquv maternalining uzlashtirilishini
boshqarishni tushunadi. Programmalashtirilgan uquv materiali muayyan mantiqiy izchillikda
bsriladigan nisbatan katta bulmagan ukuv axborotlari («kadrlar», «fayllar», «odimlar»)
seriyasidan iborat buladi.
V.P.Bespalьko bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish namunasidagi pedagogik tsxnologiya
tasnifini tavsiya etdi. Ўqituvchi va ta’lim oluvchi (boshqariluvchi) munosabatlarini quyidagicha
belgilaydi:
• berk- (uquvchilarning nazorat kilinmaydigai va faoliyati);
• davriy (nazorat, uz-uzini nazorat qilish, uzaro nazorat);
• tarmoq - (frontal) yoki yunalganlik (individuallik);
• qul (oғzaki) eki avtomatlar (uquv vositalari) orqali,
V.P.Bespalьko texnologiyasi turlari:
1. klassik lektsiya metodida ukitish (boshkaruv-berk, tarmok. qulda);
2. audiovizual texnik vositalarda ukitish (berk, tarkok.. avtomatlashtirilgan);
3. «Konsulьtant (maslaҳatchilar)» tizimi (berk, yunaltirilgan, kulda);
4. uquv adibiyotlari yordamida uqitish (bsrk, yunaltirilgan. avtomatlashtirilgan) - mustaqil ish;
5. «Kichi gruxlar» tizimi (8ulda) - 1uru\lardagi ЎK.ITIShNIN! tabaqalash giriltn usuli;
6. ьompmoter ukntishlari (davrim, tarkoq, avtomztlashtnrshpap}:
7. «Rspegitor» tiznmi (davriy, yuialtirnlgan, kulda) - ipdnppdual
8. «Programmalash girilgan ukigish» (davriy, yunaltirilgan, avtomat-lashtirshn~an). ular uchun
oldindyan progrimmalar tuzib kuyilami.
Prorammalashtirilgan uqitishning beshta asosiy tamoyshsh farkla-nadi:
1.
Boshkarish
qurilmalarinish
muaymn
bosqichliligi
(ierarxiya)
ta-moynli.
Pu
irogrammalashtirilgap uqitish texnologiyasining ierarxiya tu-zilmasida avvalambor nedagog
turadi, fanda dastlabki umumiy muljap yara-tish; uqitishning murakkab nostandart vaziyatlarida
iidividuap srdam va korrektsiya urmn oladi.
2. Kayga adoka tamoyili. U ukuv faoliyatining ҳar bir 1adbiri buyicha ukuv jaraenini
boshqarishning davriy tashkil etish tnzimini galab klladi. Bunda avvalo tuғri aloqa urnatiladi -
zaruriy \arakat obrazi tuғrisidagi axborot boshqaruvchi ob’ekshai boshqariluvchiga uzatiladi.
Kayta
aloka, V.P. Bespalьko ta’kidlashicha, pedagog uchungina emas, balki ta’lim «shuvchiga \am
zarur; birinchisiga korrektsiya uchui, ikkinchisiga esa uquv mate-rialini tushunnsh uchun.
Ichkn va tashqi qayta aloqa ҳam mavjud. Ichki qayta aloqa ta’lim oluvchilarning uz natijalarini
va uzining akliy faoliyati xarakterini mustaqil korrektsiya k,ilish uchun xizmat klladn.
Tashi^i kayta aloqa ta’lim oluvchi^a bevosita ukuv jarayonini boshqa-ruvchi qurilmalar
vositasida yoki pedashg tomonidan ta’sir etishda amalga oshiriladi.
3. Ўquv materialini yoritish va uzatishda amalga oshiriladigan odim-chovchi tsxnologik jaraen
tamoyili. Odimlovchi ukuv tadbiri - bu texnologik usul bulib, unda ukuv materiali progralshada
axborot bulaklari va uquv va-zifacharn (bilim va malakalarni samarali uzlashgirishni ta’minlaila
xiz-mat qiladigan va ta’lim oluvchining bilimiarpi uzdashtirishning muayyan mazariyasini aks
epirgan)niig kengligi buyicha aloҳnda, mustaqil, leki!: uzaro boғlangan va optimal bulgan
qismlardam iboratdir.
Tugridan-tuғri va qayta alok,a uchun zarur bulgan axborotlar tuplami bilish ҳarakatlarini va
koidalarining ta’limiy programma odimini ҳosil qilali. Bu odim tarkibiga uch uzaro aloqador
kadr (zveno) kushiladi: axbo-ro1, qayga aloqa tadbiri va nazorat. Odimloichn uquv tadbirpari
izchillip! profammalashtiripgan uqitish texnologiyasi asosini tashkil etuvchi ta’li-miy
programmani xosil kiladi.
4. Ўkitishda ipdividual namuna va boshkarnsh gamoyili davom ltirn-ladi. Bu tamoyil ta’lim
oluvchining ҳar birshi shunday axborot jarasnini pupshpiradi va tavsiya -ladiki, u ta’lim
oluvchsha mashk, jarayonida, gezlikda ochdpsha sishjishga imkoniyat beradi, chunki unish bilish
kuchi unga muvofik. rannshda botqaruvchi tomonidan uzatkpgan axborogga, moslashiila qulay
bulali.
| 