Наг bir metod umumiy vazifani amalga oshirishga qaratilgan
yagona yo‘l bo‘lib, usullar yig‘indisidan tashkil topadi. Hamma
usullami shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin:
k o ‘rgaz-
mali
(ko‘rsatish),
og ‘zaki
(savol, solishtirish, she’r aytish, topish-
moqdan foydalanish),
amaliy
(topshiriq, о ‘yin, vaziyat usullari
va boshq.).
Bevosita faollashtiruvchi metodlardan tashqari bavosita me-
todlardan ham foydalaniladi (eslatish,
maslahat, tanbeh berish,
tuzatish). Ko‘p hollarda metod va usullardan kompleks tarzda
foydalaniladi. Mashg‘ulot vaqtida beriladigan bilim, malaka va
ko‘nikmalami bolalar yaxshi o‘zlashtirib olishlari ularning hissiy
holatini ko‘tarish uchun xizmat qiladi.
Tarbiyachi o‘zining kalendar rejasida mashg‘ulotda foydala-
niladigan
usulnigina yozib qolmasdan, shu bilan birga uning
mazmunini ham ochib yozishi kerak. Bolalarga beriladigan savol-
lar qanday izchillikda berilsa, shunday yozib qo‘yish zarur. Agar
tarbiyachi mashg‘ilotda topishmoq yoki she’rdan parcha keltir-
moqchi bo‘lsa, uning mazmunini yozib qo‘ygan ma’qul. Solish-
tirishga o‘rgatishda qaysi buyumlardan, ularning qaysi belgisidan,
qanday savollardan foydalanish lozimligi ham yoziladi.
Tarbiyachining m ashg‘ulotni rejalashtirishdagi b a ’zi bir
usullarini ko‘rib chiqamiz. Tarbiyachi mashg‘ulotga
tayyorgarlik
ko‘rganda, albatta, yosh bolaning tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli
bo‘lishini e’tiborga oladi va, asosan, mashg‘ulotda ko‘rgazmali
metodlami rejalashtiradi. Kuzatish metodi tarbiyachi rahbarligida
kuzatilayotgan obyektni bolaning hissiy idrok qilishini ta’min
laydi. Narsa va buyumlami namoyish etish ham shunday aha-
miyat kasb etadi. Ko‘p mashg‘ulotlarda, ayniqsa, nutqni o‘stirish
mashg‘ulotida tarbiyachining hikoyasidan foydalaniladi. Bu bo
lalarga tanish bo‘lgan badiiy asardan, tevarak-atrofdagi hayotdan
olingan voqea-hodisalami tarbiyachi his-hayajon bilan jonli, ob
razli qilib bayon etishidir.
Suhbat metodi ham rejalashtiriladi.
Suhbat bolalarga aw al
egallagan bilimlari bilan yangisini bog‘lash imkonini yaratadi,
shuningdek, yangi bilimlarni o‘zlashtirib olishlarini yengillashtiradi.
Tarbiyachi mashg‘ulotlarida foydalanadigan so‘zli metodda uning
ko‘pchiligini savollar tashkil etadi. Savollami bolalaming bilish
jarayonlari: sezgi, idrok, tafakkumi faollashtiradigan qilib tuzish
kerak. Savollar bolalardan aqliy zo‘r berishga, sabab-natijalami
aniqlashga qaratilgan bo‘lishi zarur. («Sen qanday bilib olding?»,
158
«Nima uchun sen shunday deb o ‘ylaysan?», «Sizlar
qanday
o‘ylaysizlar?», «Nodira to‘g‘ri gapirdimi?», «Nima uchun buni eman
daraxti deb o‘ylaysiz?», «Nima uchun daraxtlar hozir barg yozgan»
va h.k.). Bunday savollar bolalami mustaqil fikrlashga o‘rgatadi.
Mashg‘ulotlarda muammoli vaziyatlar yaratish ham bolaning
fikrlash faoliyatini kuchaytiradi, bilimlami egallab olishlarini
yengillashtiradi, ularning fahm-farosatli, mustaqil fikrlaydigan
bo‘lishiga yordam beradi.
Mashg‘ulotlarda solishtirish usulidan foydalanish insonning
bebaho aqliy xazinasi bo‘lib, u buyumlarni yaxshiroq o ‘rganish
va tushunishga yordam beradi. Imkoni
boricha har bir mash-
g‘ulotda obyektning o‘xshash va o‘xshamasligini solishtirish usu
lidan foydalanish kerak, ayniqsa, ikki va undan ko‘p buyumni
bir-biri bilan solishtirish bolalarning fikrlash doirasini faollash-
tirishda yaxshi natija beradi. Tarbiyachi kichik guruhdayoq so
lishtirish usullaridan foydalanadi. Bunda buyumlarning farqi
ko‘zga yaxshi tashlanadigan b o ‘lishi kerak. Bular buyumlar va
ular qismining katta-kichikligi, shakli,
tuzilishi, rangi, tovushi,
hidi va h.k.lardir.
Kichik guruhlarda solishtiriladigan buyumlar bir-ikkitadan
ko‘p bo‘lmaydi. Tarbiyachi solishtirishni qanday izchillikda olib
borishni o‘zining kalendar rejasida yozib qo‘yadi. 0 ‘rta guruhlarda
solishtirishga m o‘ljallangan buyumlardagi belgilar soni ko‘payadi
va bolalardan buyumlarni kuzatib, ulardagi belgilarni m a’lum
izchillikda bayon qilish talab etiladi.
Katta va maktabga tayyorlov guruhlaridagi bolalardan faqat ular
ko‘rib turgan buyumlarning belgilarini so‘rash bilan chegara-
lanib qolmay, ularni solishtirishda tasawurlaridan foydalanish
ham talab etiladi. Solishtirishning bu murakkab shakli — bolalar
ning yoshiga mos bo‘lib, ulaming aqliy rivojlanib borishlari uchun
muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyachi mashg‘ulotlarda o‘yin usulidan keng foydalanadi.
0 ‘yin usuli mashg‘ulotning qiziqarliroq, jozibaliroq, o ‘tishini
ta ’minlaydi, mashg‘ulot jarayonida yuzaga keladigan qiyinchilik
lami bola osonlik bilan yengadi.
Mashg‘ulot rejasida
bolalarning xulq-atvori, qiziqishi, rivoj
lanish darajasiga qarab, yakka tartibdagi ishlar ham rejalashtiri-
ladi. Umumiy rivojlanish biroz orqada qolayotgan, diqqati tar-
qoq, o‘ziga ishonchi yo‘q yoki o‘zi to ‘g‘risida yuqori fikrli bola
larga ko‘proq e’tibor berish kerak.
159
Shunday qilib kalendar rejaga mashg‘ulotning dastur maz-
muni, metodik usul unga kerakli ko‘rgazma
va tarqatma mate-
riallar, bolalar bilan individual ishlash rejalashtiriladi.
