Oʻsmirlar muloqotining oʻziga xos xususiyatlari

35 
shakllantirish psixolog-pedagoglar oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. 
Zero, XX1 asrda yashaydigan har bir insonning tanqidiy fikrlashi uchun avvalo 
muloqotga oʻrgatish zarur. Oʻsmir va oʻspirinlarni muloqotga oʻrgatish uchun 
ularga psixologik, pedagogik adabiyotlarni oʻqishga tavsiya qilish, muloqot 
jarayonida yoshlar faoliyatini kuzatish, fikrlashini aniqlash va shu jarayonda 
psixologik oʻyinlar, mashqlar, treninglardan foydalanish muhimdir.
Maktabning oʻrta va yuqori sinflarda yozma nutq mazmunli, tahsirli boʻlib, 
grammatik jihatdan tobora toʻgʻri, mukammal tuzilib boradi va oqibatda bunday 
nutq ogʻzaki nutqning oʻsishiga ijobiy tahsir koʻrsata boshlaydi. Bolalar nutqi 
bevosita kattalar nutqi tahsirida oʻsadi. SHuning uchun oʻqituvchi nutqi 
oʻquvchilar nutqini oʻstirishda namuna boʻlib xizmat qilishi kerak. 
Oʻquvchilar tafakkurini oʻstirmay turib, ularning nutqini oʻstirib boʻlmaydi. 
Ogʻzaki gapirish, bayon yoki insho yozishda oʻquvchilarning reja tuzib olishlariga 
ehtibor berish kerak. Yozma va ogʻzaki nutqni oʻstirish uchun kitob ustida 
muntazam ishlash, oʻqigan matnlarning tezisini, konspektini tuzish, mahruza, 
referatlar tayyorlash, adabiy kechalar, yozuvchilar bilan uchrashish muhim 
ahamiyatga ega. Nutq shartli reflekslar paydo boʻlishining umumiy qonunlari 
asosida oʻsadi. Agar kishi biror bir tovushni notoʻgʻri talaffuz qilishga oʻrganib 
qolgan boʻlsa, unda bu kamchiliqlarni tugatish qiyin boʻladi. SHuning uchun 
bolalarda yoshligidanoq ijobiy nutq odatlarini tarbiyalashga ahamiyat berish zarur. 
Oʻsmirlar muloqotiga nisbatan oʻspirinlar muloqoti ancha tarbiyalangan 
boʻladi. CHunki ular muloqot madaniyati, muomala sirlarini egallagan boʻladilar.
Bizning yuksak mahnaviy ehtiyojlarimizdan biri-bu muloqotga boʻlgan 
ehtiyoj. Muloqotga boʻlgan ehtiyojimiz qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. 
SHuning uchun biz doimo muloqotga boʻlgan ehtiyojimizni qondirishimiz lozim. 
Kimlar bilandir muloqotdan qoniqish hosil qilamiz, bahzi hollarda esa biz 
qoniqmaslikni his qilamiz. Katta yoshdagi kishilar rasmiy va norasmiy 
munosabatlarga kirishadilar. Rasmiy munosabatlar ish, xizmat yuzasidan boʻladi. 
Norasmiy muloqot esa ishdan boshqa paytlarda, oʻyda (oila), mahallada, koʻcha - 

36 
koʻylarda boʻladi.
Kattalar muloqotida koʻpincha muloqot madaniyati amalga oshiriladi, yahni 
bir-birlarini hurmat qilish, ishonish, anglash kabilar. Ammo bahzi paytlarda 
muloqot buzilishi ham mumkin. CHunki kattalar ayrim paytlarda bir-birlarini 
tushunmasdan xafa qilib qoʻyishlari, koʻngilga ogʻir botadigan gaplar aytib 
yuborishlari, natijada nizolarni keltirib chiqarishlari mumkin. Agar muloqot 
madaniyati kishilarda yaxshi shakllangan boʻlsa, ular bir-birlarini tushunishlari 
oson roʻy beradi. Muloqot madaniyati yoshlikdan oilada, ijtimoiy muhit tahsirida, 
oʻz-oʻzini anglash, tarbiyalash oqibatida shakllanishi mumkin. Biz kattalar 
yoshlarga namuna, ibrat boʻlishimiz bir-birimizga boʻlgan muloqotimizdan kelib 
chiqadi. “Oltin soʻzlar”(azizim, aylanay, oʻrgilay, juda ham ajoyibsiz, bugun 
boshqachasiz, ochilib ketibsiz, kiyimingiz juda yarashibdi kabi) dan kundalik 
hayotimizda koʻproq foydalanishimiz zarur. Kattalar muloqotiga yoshlar taqlid 
qilishlari orqali ularda muomala sanhati, madaniyati shakllanib boradi. Ayniqsa, 
oilada biz bu holatlarga ehtibor berishimiz kerak. CHunki “qush uyasida koʻrganini 
qiladi” degan naql bejiz emas.
Kattalar ham bir-birlariga verbal, noverbal va paralingvistik tahsir 
koʻrsatadilar. Biz vaqti kelganda imo-ishora, mimika, pauzalar orqali ham bir-
birimizga tahsir eta olamiz. Bir ogʻiz soʻz bilan ham xursand, yoki xafa qila 
olamiz. SHuning uchun doimo kattalar bir-birlariga samimiy munosabatda boʻlib, 
tahsir qilishlari lozim.
Kattalar muloqoti mahlum bir yoshlarda oʻziga xos boʻladi. Masalan, 
kattalar mahlumotlariga, yoshlariga, jinslariga, kasblariga qarab muloqotda 
boʻladilar. Keksalar muloqoti oʻziga xosdir. Ular xuddi kichik bolalardek izzat-
talab, injiq, ehtibor talab boʻlib qoladilar. Keksalarga ehtiyotkor boʻlib muomalada 
boʻlish zarur, chunki koʻngillari nozik boʻladi. Ularga koʻngillarini koʻtaradigan 
soʻzlarni koʻproq qoʻllash zarur. 
Demak, har bir yoshga kiradigan kishilar, shu jumladan, kattalar ham oʻziga 
xos muloqotga kirishadilar. Muloqot har bir davrga xos holda amalga oshiriladi. 

Download 2,01 Mb.