Elektr tokini erga ulab muhofaza qilish usulini hisoblash.
Erga ulash qurilmalaridan foydalanish natijasida
bexosdan tok ostida bo‘lib qolgan elektr qurilmaning qobig‘i bilan er orasidagi
kuchlanishni havfsiz miqdorgacha pasaytirishdan iboratdir.Buni 1000 V gacha
izolyatsiyalangan neytralli tarmoq misolida ko‘rib chiqamiz.
Misol uchun chiziqli tarmoq kuchlanishi Uch=660 v, faza kuchlanishi
Uf=380 V bo‘lib, Royoq va Rpol=0, Riz= 4500 Om, Ro=1000 Om bo‘lsa,odam
tanasidan o‘tayotgan tok qyidagicha aniqlanadi:
Io= Uf= 380 V/Royoq+ Rpol=0+
Ro=
1000
Om+
Riz=
4500
Om/3=150mA,tegib ketish kuchlanishi Ut= Io *Ro=0.15*1000 = 150 V. Bunday
tok insonni vafotiga olib keladi.
Agar uskuna qobig‘ I erga ulangan bo‘lsa,odam tanasidan o‘tayotgan tok
quyidagicha aniqlanadi:
Io=3(Uf/Royoq+Rpol=0+ Ro = 1000 Om+ Riz=4500 Om)*Re
Io= (3*380/ 1000*4500)* 4 =0.001A= 1,0 mA va
Ut= Io *Ro=0.001*1000 =1.0 V.bunday tok inson uchun havfsizdir.
Hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlar kerak bo‘ladi: erga ulanadigan
uskunani kuchlanish,tarmoqni neytral rejimi, 1000Vdan ortiq kuchlanishida er
tutashuv toki, erni solishtirma qarshiligi, erga ulanadigan uskunalarini joylashtirish
plani, erga ulash tabiiy qurilmalarini tavsifnomasi (eyish tok qarshiligi, miqdori va
ularni o‘lchamlari).
Erga ulashni hisob-kitobi quyidagi ketma-ketlikda bajariladi:
1. Erga ulanadigan uskunani ruxsat etilgan qarshiligi(Rr) aniqlanadi.
Hozirgi vaqtida ergaulash qurilmalarini hisoblash uchun ikkita usul qo‘llaniladi:
ruxsat etilgan qarshiligi va ruxsat etilgan qadamli hamda tegib ketishiga
kuchlanishlari.
Ruxsat etilgan qarshiligini hisoblashda erga ulash qurilmani talab etayotgan
qarshilikni tanlab olinadi va shu bo‘yicha hisob-kitob qilinadi.
Ruxsat etilgan kuchlanish hisob-kitobi erga ulash qurilmani qarshiligini
aniqlaydi va shu qarshilik tegib ketish va qadamli kuchlanishiga ruxsat etilgan
miqdordan oshmasligi shart:
Ri≤ U TK/ I ia
≤ U K/Iib
2. Erni solishtirma qarshiligi hisoblab aniqlanadi yoki, o‘lchab olinadi. Erni
solishtirma qarshiligini nazorat elektrodi yoki to‘rt elektrod usullari
bilano‘lchanadi.
Nazorat elektrod usuli bilan bitta vertikal joylashgan uzunligidagi 2-2,5m
elektrodni (erga ulash qurilmasi qismini) yoyilish tokining qarshiligi aniqlanadi,
keyin esa muvofiq bog‘liqliklardan erni solishtirma qarshiligi aniqlanadi.
To‘rtta elektrod usulibilan 4 ta bir xil elektrodlari bir xil orasidagi
masofasida joylashtiriladi va qisqichlari yordamida o‘lchov
Asbob bilan biriktiriladi.Erni solishtirma qarshiligiquyidagi formula bilan
aniqlanadi:
3. Agar tabiiy er ga ulash qurilmalaridan foydalanishni imkoni bo‘lsa ularni
yoyilib ketishi tok qarshiligi aniqlanadi. (hisob-kitob yoki
o‘lchash yo‘llari bilan). Agar Re≤?Rr bo‘lsa etarli,Rr≤?Re bo‘lsa,ta’biy
erga ulash qurilmalariga qo‘shimcha qilish sun’iy erga ulash qurilmasi o‘rnatilishi
kerak bo‘ladi.
Agar sun’iy ergaulash qurilmalarida foydalanishga imkon bo‘lmasa, sun’iy
erga ulash qurilmalarini qarshiligi ruxsat etilgan qarshilikdan oshmasligi shart,
ya’ni R e≤?Rr
Agar tabiiy va su’niy erga ulash qurilmalari bir vaqt o‘zida qo‘llanilsa talab
etiladigan R equyidagi formula bilan aniqlanadi:
Ru =RiRr/(Ri−?Rr)
4. Erga ulash qurilmalarni o‘lchamlari va materiallari tanlab olinadi. Tanlab
olingan erga ulash qurilmalarini formulaga muofiq talab etadigan qarshiligidan
bittasiga yoyilishi tok qarshiligi aniqlanadi.
5. Agar bitta erga ulash qurilmani qarshiligi sun’iy erga ulash qurilmani
talab etadigan qarshiligidan ko‘p bo‘lmasa (R1 qurilma olinadi va ergaulash qurilmalarini ekvivalent qarshiligi aniqlanadi.
Agar(R1>Ru) bo‘lsa,unda bir necha parallel ulangan su’niy erga ulash qurilmalar
olinadi.
6. Parallel ulangan erga ulash qurilmalarini soni quyidagicha aniqlanadi.
n =R1/?Ru
bu erda:? - o‘zaro joylashtirishni hisobiga oluvchi erga ulash qurilmalani
foydalanish koeffitsienti (tahminan tanlab olinadi):bir qator joylashgan
elektrodlarni soni, kontur bo‘yicha joylashgan elektrodlarni soni, ularni orasidagi
masofasi, shu masofani elektrodni uzunligiga nisbati.
Olingan sonni butun songacha qisqartiriladi va asldagi foydalanish
koeffitsenti aniqlanadi.So‘ng sun’iy elektrodlarni aslidagi qarshiligianiqlanadi.
Rnf=R1/(n?f)
7. Vertikal elektrodlarni bir-biribilan ulash uchun metalli tasma qo‘llaniladi.
Ulanadigan tasmani yoyilib ketishi tok qarshiligi aniqlanadi.(Uni, tasma uzunligi
bo‘ylab erga yotqizilgan deb qarshiligi aniqlanadi). Tasmani foydalanish
koeffitsienti hisobga olgan holda, tasmani yoyilib ketish tok qarshiligi quyidagicha
bo‘ladi:
Rn=R1n /?
Vertikal joylashgan elektrodlar va ularni biriktirib turgan tasmalarni parallel
ulangan deb ekvivalent qarshiligi hisobga olinadi va er gaulash qurilmalari yoyilib
ketish tokni asl qarshiligi aniqlanadi:
Ruf=RbfRn/(Rbf−?Rn)
8. Bir vaqt o‘zida tabiiy va su’niy erga ulash qurilmalari qo‘llanilsa,ularga
teng qarshiligi quyidagicha:
Re=ReRuf/(Re−?Ruf)
Tabiiy er gaulash qurilmalar bo‘lmagan holda
Re=Ruf
Aniqlangan ekvivalent qarshiligi ruxsat etilgan qarshiligidan oshmasligi
shart Re umumiyqarshiligida,odatda hisobga olinmaydi. Lekin erga ulash qurilmalarini va
erga ulanadigan asbob-uskunalarni orasidagi katta masofalarida va erga
ulanadigan asbob-uskunalarini va ruxsat etilgan kichik qarshiliklari erga
ulanadigan uskunalariga jiddiy ta’sir etishi mumkin. SHu holatda erga ulash
qurilmalarini va erga ulanadigan ob’ektni orasidagi o‘tkazgichlarni maksimal
uzunligini qarshiligi yoki turli kesimlaridagi o‘tkazgichlar qarshiliklarni yig‘indisi
deb o‘kazgichlar qarshiligi aniqlanadi.
9. Erga ulangan uskunani umumiy qarshiligi erga ulash o‘tkazgichlarni
qarshiliklari va yoyilib ketish tok qarshiligi yig‘indisiga teng bo‘ladi. Buni qiymati
ruxsat etilgan qarshiligidan oshmasligi shart:
Re+Rc Erga ulash qurilmalarini nazorati. Foydalanishga kiritilishidan oldin davriy
sinovlar (sex uskunalar uchun– 1yilda kamida 1 marta, podstansiyalar uchun – 3
yilda 1 marta) va o‘lchovlar o‘tkaziladi.
Ko‘rik va nazoratdan o‘tayotgan vaqtda, o‘tkazgichlarni kesimlari, ularni
butligi va mustaxkamligi, erga ulangan qobiqlarni barcha ulangan joylarni
tekshiradi.Erga ulash qurilmalarini yoyilib ketish toki qarshiligi o‘lchanadi. Agar
bir yil er ko‘rik bo‘lgan vaqtida o‘lchansa keyingi yil ermuzlagan vaqti
o‘lchanadi.
Erga ulash qurilmalarini yoyilib ketish tok qarshiligini o‘lchash uchun
ampermetr-voltmetr usuli va mahsus asboblar qo‘llaniladi. O‘lchash uchun ikkita
mahsus elektrodlar –zond va yordamchi elektrod kerak bo‘ladi. Sinovdan
o‘tayotgan o‘lchash qurilmani
Rx
potensialiga teng bo‘lgan nol nuqtasini olish
uchun zond qo‘llaniladi.Odatda zond bo‘lib erga ko‘milgan po‘latli o‘zak xizmat
qiladi. O‘lchanayotgantok zanjirini hosil qilish uchun yordamchi elektrod
qo‘llaniladi. Sinovdan o‘tayotgan elektrod, zond va yordamchi elektrodlarni
orasidagi masofa shunday bo‘lishi kerakki, yoyilish tok maydonlari bir-biriga
qo‘shilmasligi kerak. Sinovdan o‘tayotgan elektrod bilan zond orasidagi masofa,
bitta likerga ulagichlar uchun kamida 20metr, bir nechtalar uchun (2-5)kamida 40
metr,murakkab erga ulash qurilmalarini sinovdan o‘tayotgan qurilmani maydon
dioganalidan kamida 5barobar ko‘p bo‘lishi kerak.
Engoddiy, mahsus asbob talab qilmaydigan usul, ampermetr-voltmetr usuli.
Bu usuldan foydalanish uchun faqat katta ichki qarshiligiga egabo‘lgan voltmetr
kerak bo‘ladi xolos. Sinovdan utayotgan qurilmani yoyilish tok qarshiligi quyidagi
formula bilan aniqlanadi:
| 