12-mavzu. Qon va qon hosil bo‘lish a’zolari kasalliklari sindromi
(anemiya, leykoz, gemorragik, periferik limfa tugunlari kattalashish) va
semiotikasi (periferik qonni asosiy ko‘rsatkichlarini kamayishi, ko‘payishi).
Qon tizimi zararlanganligining asosiy sindromlari Anemiya sindromi. Erta
yoshdagi bolalarda anemiya ayniqsa ko‘p kuzatiladi. Anemiya deganda
gemoglobin (110 g/l dan kam) yoki eritrotsitlar (4x1012/l dan kam) yoxud
ikkovining ham miqdori kamayib ketishi holati tushuniladi. Gemoglobin kamayib
ketishi darajasiga qarab anemiyaning yengil (Hb 90–110 g/l), o‘rtacha og‘ir (Hb
60–80 g/l) va og‘ir (Hb meneye 60 g/l) shakllari mavjud bo‘ladi. Anemiya klinik
jihatdan teri va ko‘rinadigan shilliq pardalari rangsizligining turli darajasi orqali
namoyon bo‘ladi. O‘tkir anemiya yuzaga kelganda (postgemorragik holatlar)
bemorlar bosh aylanishi, quloqlardagi shovqinga shikoyat qiladilar, yurak ustida
sistolik shovqin, tomirlarda esa - «pildiroq» shovqini eshitiladi. Ilk uch yil hayot
kechirayotgan bolalarda temir tanqisligi anemiyasi, maktab yoshidagi o‘g‘il-
qizlarda esa – aniq ko‘rinadigan yoki yashirin qon ketishlardan (ayniqsa oshqozon-
ichak, buyrak va bachadondan) keyin rivojlanadigan postgemorragik anemiyalar
kuzatiladi. Anemiyadan aziyat chekadigan bemorlar iligining tiklanish
(regeneratsiya) qobiliyatini bilish juda muhim. Shu maqsadda retikulotsitlar soni
aniqlanadi. Retikulotsitoz doimo suyak ko‘migining yetarli darajadagi tiklanish
funksiyasidan dalolat beradi. Ayni paytda periferik qonda retikulotsitlar yo‘qligi
yoki ular kam sonda bo‘lishi (anemiya darajasiga muvofiq emas) gipoplaziyaning
(gipoplastik anemiyalar) alomatlaridan biri bo‘lishi mumkin. Anemiya holatida,
odatda, noto‘g‘ri shakldagi – poykilotsitoz – va turli miqdordagi – anizotsitoz –
eritrotsitlar aniqlanadi. Gemolitik anemiyalar alohida o‘rin egallaydi. Ular tug‘ma
yoki orttirilgan bo‘lishi mumkin. Klinik jihatdan gemoliz ko‘pincha tana
haroratining ko‘tarilishi, rang o‘chishi va turli darajadagi sariq kasal, jigar va
qorataloq kattalashishi bilan kechadi. Minkovskiy-Shoffaraning gemolitik
anemiyasida mikrosferotsitoz kuzatiladi. Orttirilgan gemolitik anemiyalarda
eritrotsitlar o‘lchamlari odatda o‘zgarmaydi. Ko‘pincha gemoliz sindromi
eritrotsitopatiyalar (eritrotsitlarda fermentlar faolligi pasayishiga asoslangan) va
gemoglobinopatiyalar (gemoglobinning globin qismi tuzilishi tug‘ma buzilishiga
asoslangan) holatlarida kuzatiladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning homila va ona
eritrotsitlarining antigenlari bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi sababli yuzaga keladigan
gemolitik xastaligi alohida o‘rin egallaydi. Bunday qarama-qarshilik rezus-faktor
(Rh) yoki AV0 tizimi bo‘yicha bo‘lishi mumkin. Birinchi shakli birmuncha
og‘irroq kechadi. Bunday holatlarda homila eritrotsitlari onaning qon oqimlariga
o‘tib qoladi va gemolizinlar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Gestatsion yosh ortishi
sari ona gemolizinlari transplatsentar tartibda homilaga o‘tadi va eritrotsitlar
gemolizini yuzaga keltiradi, bu esa klinik jihatdan bola tug‘i layotganda anemiya,
og‘ir sariq kasal (to yadroliga qadar), jigar va qorataloq kattalashishi orqali
namoyon bo‘ladi. O‘ta og‘ir shakllarda (homila istisqosi) homila nobud bo‘lishi
mumkin. Leykotsitoz va leykopeniya sindromlari. Oq qonning o‘zgarishi
leykotsitlar soni ko‘payishi yoki kamayishi bilan ifodalanishi mumkin.
Leykotsitlar soni ko‘payishi (bolalarda 10×109/l dan baland) leykotsitoz,
kamayishi (5×109/l dan past) esa – leykopeniya deb ataladi. Leykotsitlar soni oq
qonning qaysi formali elementlari hisobiga ko‘payishi yoki kamayishi ro‘y
berishini bilish muhim ahamiyatga ega. Leykotsitlar soni o‘zgarishi ko‘proq
neytrofillar yoki limfotsitlar hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Eozinofillar va
monotsitlar soni o‘zgarishi kamroq kuzatiladi. Neytrofilli leykotsitoz – ya’ni
mutlaq neytrofilyoz – septik va yiringli-yallig‘lanish kasalliklariga (sepsis,
pnevmoniya (zotiljam), yiringli meningitlar, osteomiyelit, appenditsit, yiringli
xoletsistit) mansubdir. Yiringli-septik xastaliklar holatlarida neytrofilyoz
birmuncha yosharish – ya’ni leykotsitar formulasi chap tomon tayoqcha-yadroli va
yosh, kamroq holatlarda miyelotsitlargacha siljishi bilan kechadi. Difteriya va
skarlatinaga chalinganda neytrofilyoz kamroq ifodalangan bo‘ladi. Qonning
yomon sifatli kasalliklarida – gemopatiyalarda (ayniqsa leykozlarda) – alohida
yuqori leykotsitoz kuzatilishi mumkin bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyatlari
periferik qonda yetilmagan formali elementlar (limfo– va miyeloblastlar)
mavjudligi bilan ifodalanadi. Surunkali leykozda leykotsitoz ayniqsa baland
bo‘ladi (bir necha yuz minglab), shuningdek oq qon formulasida leykotsitlarning
barcha o‘tish shakllari mavjud. O‘tkir leykozda qon formulasida odatda hiatus
leucemicus kuzatiladi va bunday holatda periferik qonda ham o‘ta yetilmagan
hujayralar, ham kichik miqdorda o‘tish shakllari mavjud bo‘lmagan yetilgan
hujayralar (segment-yadroli neytrofillar) bor bo‘ladi. Limfotsitar leykotsitoz –
mutlaq limfotsitoz – simptomsiz infeksion limfotsitozga (ba’zan 100×109/l dan
yuqori), ko‘kyo‘tal (20×109/l –30×109/l), infeksion mononukleoz uchun xosdir.
Oxirida birinchi bo‘lib tilga olingan ikkita xastaliklarda limfotsitlar yetuk bo‘ladi,
infeksion mononukleoz holatida esa g‘ayrioddiy – keng sitoplazmali shaklda
bo‘ladi. Yetilmagan hujayralar – limfoblastlar – hisobiga yuzaga keladigan
limfotsitoz limfoidli leykoz uchun xosdir. Virusli infeksiyalarda (gripp, ORVI,
qizamiq, qizilcha va h.k.) nisbiy limfotsitoz kuzatiladi. Periferik qonda eozinofillar
soni ko‘payishi bilan ifodalanadigan eozinofilli leykemoidli reaksiyalar allergik
kasalliklar (bronxial astma, zardob xastaligi), gijjali invaziyalar (askaridoz,
toksokaroz va h.k.) va protozoyli infeksiyalarga (lyamblioz va h.k.) xos bo‘ladi.
Ba’zan tabiatini doim ham tushunib bo‘lmaydigan monotsitar leykemoidli
reaksiyalar kuzatiladi.
Leykopeniyalar ko‘proq neytrofillar – neytropeniyalar kamayishi hisobiga
kuzatiladi. Neytropeniyalar deb bolalarda leykotsitlarning (neytrofillar) mutlaq
soni yosh me’yorlariga nisbatan 30 foizga kamroq pasayib ketishi aytiladi.
Neytropeniyalar tug‘ma va orttirilgan bo‘lishi mumkin. Ular ko‘pincha ich
terlamadan tuzalayotgan davrda, brutsellyozda, qizamiq va qizilcha davrida,
bezgakka chalinganda dori vositalarini (ayniqsa onkologik bemorlarni davolashda
qo‘llaniladigan sitostatik preparatlar – 6-merkaptopurin, siklofosfan va boshqalari
hamda sulfanilamidlar, amidopirin). Leykopeniyalar virusli infeksiyalar hamda
o‘ta og‘ir kechishi bilan ajralib turadigan qator kasalliklar uchun xosdir.
Neytropeniya og‘ir anemiya bilan birgalikda gipoplastik anemiyada
kuzatiladi. Nisbiy va mutlaq limfopeniya immunitet tanqisligi holatlarida
kuzatiladi. U immunitet tanqisligining klinik alomatlari paydo bo‘lgandan boshlab
bir necha oydan keyin rivojlanadi (asosan T–limfotsitlar hisobiga). «Gemorragik
sindrom» atamasi ostida burunning shilliq pardalaridan kuchli qon ketishi, teri va
bo‘g‘imlarga qon quyilishi, oshqozon-ichakda qon ketishi va shu kabi holatlar
tushuniladi. Klinik amaliyotda qon oqishining bir necha turlarini ajratish maqsadga
muvofiq.
| 