O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
Qo‘lyozma huquqida
UDK 81.2.Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. O‘zb
81.2.Inglizcha
Baymatova Barchinoy Gulmurodovna
O‘ZBEK TILIDAGI INGLIZCHA
O‘ZLASHMA SO‘ZLARNING MA’NO TARAQQIYOTI
5A 111201 – o‘zbek tili va adabiyoti
Magistr
akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYA
Ilmiy rahbar: f.f.n. N.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Yuldosheva
Qarshi – 2014
MUNDARIJA
Kirish………………………………….......……………………….…..….3
I bob. O‘zbek tili leksikasida o‘zlashma so‘zlarning tutgan o‘rni
1. O‘zbek tili leksikasi va unda so‘z o‘zlashish jarayoni..………........…7
2. O‘zbek tili leksikasida o‘zlashma so‘zlar ………....................…..…...19
I bob bo‘yicha xulosa………………………………………..…….…......29
II bob. O‘zbek tilida inglizcha o‘zlashma so‘zlarning ma’no taraqqiyoti
1. Inglizcha o‘zlashma so‘zlarning semantik tuzilishidagi o‘zgarishlar xususida………………………………………..…….….....................................32
2. O‘zlashma so‘zlarda leksik-semantik munosabatlar…………………..40
II bob bo‘yicha xulosa……………………………………..………....…....51
III bob. O‘zbek tilida inglizcha o‘zlashma so‘zlar sistemasi
1. O‘zlashmalarning mavzuviy guruhi ………………………................…..53
2. O‘zlashma so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari va leksikografik talqini......................................................................................................................60
III bob bo‘yicha xulosa………………………….………….…...…….....…71
Xulosa............................................................................................................74
Adabiyotlar ro‘yxati……………………………..…….……………….…76
Kirish
1. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Fan hamisha rivojlanish va taraqqiyotda. Bugungi kunda u misli ko‘rilmagan darajada jadal tus oldi. Bunga, bir tomondan, dunyo miqyosidagi globallashuv, fanlararo integratsiyaning kuchayishi, innovatsion texnologiyalar amaliy qiymatining o‘sishi ta’sir qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, milliy manfaatlarning kuchayishi, geopolitik siyosat qamrovining kengaya borishi kabi qator omillar jiddiy sabab bo‘lmoqda1.Siyosat (arab. سياسة (siyasa) - ot tarbiyalash, ot boqish) - davlatni boshqarish sanʼati. Siyosat biror guruh, jamiyatni boshqarish jarayonidir. Ushbu jarayonda tegishli guruh vakillari ham qatnashishadi.
O’zlikni anglashda tilning roli muhimdir. Prezidentimiz I.A.Karimov bu haqda to’xtala turib, «…ajdodlardan o’tib kelayotgan ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz»2, - deya ta’kidlagan edilar.
Hozirgi paytda jamiyat taraqqiyoti, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va davlatlararo siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishi natijasida tillararo so’z omuxtalashish jarayoni jadallashmoqda. Bunday jarayon o’zbek tili leksikasiga ham o’z ta’sirini ko’rsatib, tilimizning o’zlashma so’zlar hisobiga boyishiga sabab bo’lmoqda.
Tilshunoslarimiz tomonidan leksikologiyani tadqiq etishning lison va nutq farqlanishi asosidagi vazifalari yetarlicha bajarilib, keyingi bosqichi esa o‘zbek tilining sistemaviy (ideografik) lug‘atini yaratishga qaratilgani ta’kidlanadi3. Shunga muvofiq galdagi ishlar o’zbek tili leksikasidagi o’zlashma so’zlarni aniqlab olish, ularni lug’atlarga olib kirish, leksik guruhlar va mikrosistemalarni tizimli o’rganish, o’rganilgan ishlarni kattaroq guruhlarda birlashtirish kabi vazifalardan iborat bo’ladi.
Mazkur ish o‘zbek tili leksikasidagi inglizcha o’zlashma so’zlar va ularning ma’no taraqqiyotini tadqiq etish masalasiga qaratilgan. Buning uchun esa o‘zbek tili leksikasida inglizcha o‘zlashma so‘zlarning tutgan o‘rni, ularning ma’no taraqqiyoti, tematik guruhi va leksikografik talqini kabi vazifalarni yoritish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi.
2. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ishning tadqiq obyektini o‘zbek tili leksikasidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlar tashkil qiladi. Material, asosan, eski va yangi nashrdagi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”1dan hamda bir necha turdagi lug‘atlar va davriy nashrdagi turli gazeta va jurnal matnlaridan to‘plandi. Ishga nazariy manba sifatida tilshunosligimizda bajarilgan dissertatsiya, monografiya va ilmiy maqolalardan foydalanildi. Maqola -publitsistik janr. M.da ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va ommaviy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisodiyot, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, il-gor ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xoʻjaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi. O‘zbek tilidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlarning ma’no taraqqiyotini o’rganish ishning predmeti sanaladi.
3. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Mazkur dissertatsiyaning maqsadi o‘zbek tili leksikasining o’zlashma so’zlari tarkibidagi inglizcha o’zlashma so’zlarni belgilab olish, ularning ma’no taraqqiyotini o’rganish, ma’noviy guruhini tashkil etuvchi inglizcha o’zlashma so’zlar sistemasining leksik sathdagi o‘rni masalasiga oydinlik kiritish, ma’noviy va vazifaviy imkoniyatlari hamda xususiyatlarini aniqlash, shuningdek, leksikografik izohlarini oydinlashtirish hisoblanadi. Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olindi:
- o‘zbek tili leksikasi va unda so‘z o‘zlashish jarayonini o‘rganish;
- o‘zbek tili leksikasida o‘zlashma so‘zlar tarkibidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlarni belgilab olish;
- o‘zlashma so‘zlar semantikasida ma’no kengayishi hodisasini aniqlash;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning semantik munosabatini yoritish;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning sinonimik, graduonimik, antonimik, omonimik, polesemantik kabi munosabatlarini aniqlash va bu munosabatlar bilan bog‘langan so‘zlarning sistema ichidagi o‘rnini belgilash;
- o‘zlashmalarning tematik guruhini yoritish;
- o‘zlashma so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlarini o’rganish;
- o‘zlashma so‘zlarning leksikografik talqini masalasini yoritish;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning o‘quv lug‘atlarida berilishi va undagi muammolarga doir tavsiyalar berish.
4. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. O‘zbek tilshunosligi, xususan, o‘zbek leksikologiyasi sohasida keyingi yillarda bir necha tadqiqotlar bajarilib, jiddiy yutuqlarni qo‘lga kiritdi. O‘zbek tili lug‘at boyligini ilmiy tadqiq etishda Sh.Rahmatullayev, I.Qo‘chqortoyev, S.G‘iyosov, H.Ne’matov, R.Rasulov, E.Begmatov, H.Jamolxonov, O.Bozorov, B.Jo‘rayev, Sh.Orifjonova, Sh.Iskandarova, B.Mengliyev, R.Safarova, H.Saidova, B.Qilichev, A.Sobirov, G.Ne’matova, Z.Yunusova, B.Bahriddinova, Sh. Bobojonov kabi tadqiqotchilarning nomi bilan bog‘lash o‘rinlidir1.
Bir tildan boshqa tilga so‘z o‘zlashish tillarning aralashuvi sifatida yuqori baholanadi. Mashhur tilshunos L.V.Shcherba bunday jarayonni tilshunoslikning muhim muammolari sirasiga kiritadi. Qozon tilshunoslik maktabining namoyandalaridan biri V.A.Bogoroditskiy o‘zbek tilini o‘rganishda boshqa tillarning ta’sirini hisobga olish zarurligi va uning ahamiyatini qayd qiladi. Bir tildan boshqa tilga lisoniy birliklarning o‘zlashish masalalari, tillarning o‘zaro ta’siri bir qator tilshunos olimlarning tadqiqotdarida ham e’tiborli o‘rinda bo‘lgan. Xususan, arab va arab bo‘lmagan boshqa tillardan ot turkumiga xos so‘zlarning o‘zlashishi, bunday sotsiolingvistik jarayonda o‘zga til leksemalarining morfologik qiyofasidagi o‘zgarishlar haqida turli fikrlar bildiriladi. Arablar, al-arab - G‘arbiy Osiyo va Shim. Afrikadagi arab mamlakatla-rida yashovchi xalqlar guruhi. Umumiy soni 199 mln. kishi (1992). A., asosan Afrika va Osiyo mamlakatlarida: Misr, Sudan, Liviya, Tunis, Jazo-ir, Marokash, Livan, Suriya, Iroq, Iordaniya, Saudiya Arabistoni, Yaman va boshqa yerlarda yashay-di, bu mamlakatlar aholisining qariyb 80% ini tashkil qiladi. Tilshonoslik yoki lingvistika tillarni oʻrganuvchi fandir. Tilshunoslikning amaliy va nazariy turlari mavjud boʻlib, nazariy tilshunoslik tilning strukturasi (grammatikasi) va uning maʼnosi (semantikasini) oʻrganadi. Turkum (genus) -1) botanikada filogenetik jihatdan yaqin (qardosh) turlarni birlashtiruvchi asosiy taksonomik kategoriya. Zoologiyadagi urugʻ botanikadagi T. ga toʻgʻri keladi. Mac, doʻlananing (Crataegus) har xil turlari (sariq, qizil va boshqalar) doʻlanalar T.
O‘zbek tilshushosligida professor Sh.Raxmatullayev, F.Abdullayev, I.Qo‘chqortoyev, M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Berdialiyev, H.Ne’matov, R.Rasulov kabi olimlarning o‘zlashma so‘zlarning leksik-semantik xususiyatlari, ularning o‘zbek tili lug‘at tarkibiga o‘zlashish omillari haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir.
Lekin o‘zbek tilshunosligida bevosita inglizcha o‘zlashma so‘zlar va ularning ma’no taraqqiyotini ilmiy tadqiq etishga bag‘ishlangan jiddiy tadqiqotlar hali yaratilmagan.
5. Tadqiqot metodologiyasi. Tadqiqotning metodologik asosini dialektikaning mohiyat va hodisa, imkoniyat va voqelik, umumiylik va xususiylik, butun va bo‘lak, mazmun va shakl munosabatlari kabi falsafiy kategoriyalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan lison va nutq hodisalarini izchil farqlash omillari hamda obyektiv borliq va lisoniy belgi munosabatlari tashkil qiladi.
Ishda tadqiq usuli, asosan, lug‘at sistemasining sistemaviy tadqiq usuli hisoblanadi, shuningdek, sistem-struktur tilshunoslikning zidlash, komponent(semik) tahlil qilish, qiyoslash, tavsiflash, tasniflash kabi usullaridan ham foydalanildi.
6. Tadqiqot usullari. Dissertatsiyada qiyosiy-tarixiy, tavsifiy, etimologik kabi usullar qo‘llanildi.
7. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida umumlashtirilgan ilmiy-nazariy xulosa va tavsiyalardan, eng avvalo, yangi tipdagi o‘zbek tili lug‘atlarini mukammallashtirishda, ulardagi tavsif va sharhlarni bir xillashtirish, leksikografik ma’lumotlarni avtomatlashtirish, o‘zbek tili tabiatiga muvofiqlashtirishda keng foydalanish mumkin. Dissertatsiya materiallari o‘zbek tilining leksik sistemasidagi mikrosistemalarni sistemaviy tadqiq qilishda ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot natijalari, undagi materiallar o‘zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi bo‘yicha yaratiladigan darslik va qo‘llanmalar, maxsus kurslar uchun qo‘shimcha material, shuningdek, o‘zbek tilining zamonaviy lug‘atlari uchun muhim material va manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Dissertatsiyaning xulosalari va materiallaridan Qarshi davlat universiteti bakalavriat bosqichining talabalariga, magistrlariga ma’ruza hamda amaliy mashg‘ulotlar o‘tishda bu soha leksikasining materiallaridan manba sifatida foydalanish mumkin. Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda.
8. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbek tili leksikasidagi inglizcha o’zlashma so’zlar va ularning ma’no taraqqiyoti tadqiqi natijasida mazkur ishda quyidagilarga erishildi:
- o‘zbek tili leksikasi va unda so‘z o‘zlashish jarayoni o‘rganildi;
- o‘zbek tili leksikasida o‘zlashma so‘zlar tarkibidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlar belgilab olindi;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning semantik munosabati yoritildi;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning sinonimik, antonimik, omonimik, polesemantik kabi munosabatlari aniqlandi va bu munosabatlar bilan bog‘langan so‘zlarning sistema ichidagi o‘rni belgilandi;
- o‘zlashmalarning mavzuviy guruhi yoritildi;
- o‘zlashma so‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari o’rganildi;
- o‘zlashma so‘zlarning leksikografik talqini masalasi yoritildi;
- inglizcha o‘zlashma so‘zlarning o‘quv lug‘atlarida berilishi o’rganildi va undagi muammolarga doir tavsiyalar berildi.
9. Natijalarning joriy va e’lon qilinishi. Tadqiqot natijalaridan izohli, o’zlashma, ikki tilli lug‘atlar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar tuzishda, yosh avlod nutq madaniyatini o‘stirishda amaliy ahamiyat kasb etishi mumkin.
Ish yuzasidan 2 ta maqola, 3 ta ma’ruza tezislari e’lon qilingan.
10. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, Temis New Roman shriftining 1,5 intervali 14 kegel kattaligida 86 sahifani tashkil etadi.
I bob. O‘zbek tili leksikasida o‘zlashma so‘zlarning tutgan o‘rni
1. O‘zbek tili leksikasi va so‘z o‘zlashish jarayoni
Insoniyat ong-tafakkuri o‘sishi, fan-texnika taraqqiyoti, fan yutuqlarining globallashuvi va amaliyotga tez tatbiq etilishi, olamshumul ixtiro va texnologiyalarning ommaga tez va oson yetib borishida tilga bo‘lgan ehtiyoj yanada ortib, tilshunoslar oldiga yangi, istiqbolli va o‘z navbatida murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. Bunga til birliklarini paradigmalarga birlashtirish, uni keng planda avtomatlashtirish, tillararo sun’iy intellektni shakllantirish kabi masalalar kiradi.
O‘zbek tilini nazariy jihatdan o‘rganish darajasi haqida fikr yuritilar ekan, o‘zbek tilshunosligining jahon tilshunosligiga qo’shgan hissasini taniqli tilshunoslarimizning ijobiy fikrlari orqali bilib olishimiz mumkin1. Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. Biroq yechimini kutayotgan muammolar ko‘p, hal qilinmagan masalalar yetarli. Bizga falsafiy kategoriya sifatida ma’lumki, jamiyatda zarur bo‘lgan biror talabning qondirilishi uning bardavomligini ko‘rsatuvchi boshqa ehtiyojga yo‘l ochadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov davlat tili masalasini davlat ramzlari sifatida qarashga o’z munosabatini bildirib, milliy til va uning milliy mafkuradagi o‘rni masalasiga alohida e’tibor qaratadi: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O‘z ruhini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar”2.
Hukumatimiz tomonidan ingliz tilining mukammal ko’rinishda o’rganilish talab etilar ekan, bu masala xorijiy mutaxassislarni ham Internet ma’lumotlarida qayd etilishicha, jahon tilshunoslarini hozirgi kunda ko‘proq elektron lug‘atchilik, til va tillarni o‘zaro avtomatlashtirish, wordnet tizimi kabi masalalar qiziqtirib qo‘ygan. Nafaqat tilshunoslar balki boshqa soha vakillari ham ayni paytda standart wordnet tizimi asosida ishlash uchun ehtiyoj sezmoqda. Germaniyaning 2007-yil Tubengen universitetida nashr etilgan “Workshop Proceeding”, ya’ni “Fikr almashinish jarayoni” to‘plamida ham shu muammoga yaqin elektron lug‘atlar masalasi ko‘tarilgan. 
| Germaniya (nem. Deutschland), Germaniya Federativ Respublikasi (nem. Bundesrepublik Deutschland) - Markaziy Yevropadagi davlat. Shimoliy Boltiq dengizlari sohilida joylashadi. Maydoni 357 ming km2. Aholisi 81,084 million kishi (30. Sentyabr 2014) |
Daniya (Danmark), Daniya qirolligi (Konqeriqet Danmark) - Yevropaning shim.-gʻarbidagi davlat, Yutlandiya ya. o.ning katta qismini va unga yaqin orollar guruhi (Zelandiya, Fyun, Lollann, Falster va b.)ni oʻz ichiga oladi. Maqola to‘qqiz sahifadan iborat bo‘lib, Dan Net: “From dictionary to wordnet” – Daniya korpusi: “Lug‘atlardan wordnetlarga o‘tish” deb nomlanadi. Maqolada Dan Net va wordnet kabi elektron lug‘atlarni tez orada har bir til yo‘nalishida ishlab chiqish zarurligi ta’kidlangan.
Shuni ham alohida aytib o’tish joizki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasi va “Davlat tili to’g’risida”gi Qonunning 1-moddasida “O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir”, deya ta’kidlangan.
Ma’lumki, til millatning ma’naviyati va madaniyati bilan bevosita va bilvosita aloqadordir. Dunyo tillari orasida sof tilning o‘zi yo‘q ekan, ma’lum bir tilning tarovati o‘z til so‘zlari hisobiga yashashi bilangina belgilanmaydi. Dunyo tillari yoki jahon tillari - Yer sharida yashovchi (yoki avval yashagan) xalqlarning tillari. Ularning umumiy soni 2500-dan 5000 gacha. Koʻp tarqagan dunyo tillarining safiga (million kishi hisobi bilan 1985-yilgi maʼlimot boʻyicha) kiruvchi tillar: xitoy (1 mlrd-dan ziyod), ingliz (420), hind, o'nga yaqin urdu (320), ispan (300), rus (250), indoneziya (170), arab (170), bengal (170), portugal (150), yapon (120), nemis (100), fransuz (100), pendjav (82), italyan (70), koreys (65) tillari. Bu hisobga ularni gapiruvchilari bilan birga millatlararo, xalqlarolik aloqa sifatida foydalanuvchilar ham kiradi. Barcha dunyo tillari yaqinligiga qarab tilli oilalarga boʻlinadi. Ularning har biri yaqin dialektlari guruhidan chiqqan, qadimgi zamonlarda bir tilning dialektlari boʻlgan yoki bir tilli ittifoqqa kirgan. Harakatdagi tillarning ma’lum darajada omuxtalashishi, birining ikkinchisiga ta’sir etib borishi til jarayoni uchun barqaror qonuniyatlaridan biri hisoblanadi. Tilning ma’naviyat va madaniyat tushunchalari bilan uzviy bog‘liqligi nuqtayi nazaridan o‘zlashma so‘z va uning zamirida o‘zlashayotgan ma’lum bir millat urf-odat va an’analariga ham befarq qarab bo‘lmaydi.
Hozirgi o‘zbek tili lug‘at tarkibidagi so‘zlarning paydo bo‘lishi va kelib chiqish manbai turlichadir. Har bir til o‘z lug‘at tarkibi va grammatik qurilishiga ega bo‘ladi. Biroq xalqlar orasidagi ijtimoiy-siyosiy va lisoniy aloqalar ularning tillariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Bu holat, ayniqsa, tilning lug‘at tarkibida yaqqol seziladi. Barcha tillar singari o‘zbek tilida ham bu hodisa yuz bergan bo‘lib, buning natijasida tilimizning lug‘at tarkibida o‘ziga xos qatlam bilan birga boshqa tillardan o‘zlashgan qatlam ham ko‘plab uchraydi.
O‘zbek tili leksikasi doimiy ravishda o‘z ichki imkoniyatlari va tashqi imkoniyati asosida bosqichma-bosqich takomillashib bormoqda. Tilning leksik qatlami taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan bevosita va bilvosita bog‘liqdir.
O‘zbek tili leksik taraqqiyotini ham jamiyatdagi muhim o‘zgarishlarni hisobga olgan holda ma’lum bir davr bosqichlari asosida o‘rganish mumkin. Turkiy til sifatida yuritilgan o‘zbek tili tarixan O‘rta Osiyo hududi xalqlari uchun bir necha asr mobaynida fors (fors-tojik) tili bilan bir vaqtda iste’molda bo‘ldi. Osiyo (yun. Asia, ehtimol ossuriycha asu - sharq) - Yer sharidagi eng katta qitʼa (butun quruqlik maydonining 30 % chasini egallagan). Yevrosiyo materigining bir qismi.. Uzoq vaqtli muloqot natijasida til omuxtalashishi sezilarli darajada har ikkala til leksik qatlamiga ham ta’sir qildi. O‘zbek tili leksik qatlamiga yangi so‘zlar, forsiy izofalar, iboralar, hattoki so‘z yasovchi qo‘shimchalar ham kirib keldi. Bunday so‘zlar, avvalo, mavhum, keyinchalik ularning ko‘pchiligi o‘z qatlam so‘zlari kabi tilimizga moslashib, ajratib bo‘lmas holatda o‘rinlashdi. Natijada o‘zlashma so‘zlar ko‘p asrlik nutq jarayonida sinonimik, antonimik, graduonimik, giponimik munosabatlarga kirishib ketdi.
Forscha o‘zlashma so‘zlarni arabcha o‘zlashmalarga qaraganda farqlab olish murakkabroq hisoblanadi. Tilshunos olimlar ularni o‘quv qo‘llanmalarda o‘rganishganda bunday so‘zlarni farqlash belgilarini ham ko‘rsatib o‘tishadi. Biroq bu belgilar bu kabi so‘zlarni o‘z qatlam so‘zlaridan farqlab olish uchun yetarli asos bo‘la olmaydi.
Taniqli olim M.Olimovning ta’kidlashicha, so‘zlarning forsiyligini, birinchidan, ularning o‘zagi yoki o‘zaklaridan bilib olishimiz mumkin. Masalan: hafta, puxta, panja, xonanda, raftor, guftor, omad, durbin, xaskash, xokandoz, poyandoz, chorva (asli «chorpo» bo‘lgan), bardosh, dono, nodon, gazanda, xaridor, gumroh, dahanaki, dilbar, dutor, kambag‘al, kamyob, murda, mo‘ysafid, mo‘ylov («mo‘yi lab»), poyabzal, shabnam, dasta, dastsho‘y, serob (seryob), dehkon, diydor, kaptar (kabud par), xo‘rak, yakka, aftoda, rahbar.
Ikkinchidan, forsiy tillar Hind-Yevropa tillari oilasiga kiradi. Shuning uchun bazi forsiy so‘zlarning forsiy ekanligini o‘zimizga tanish Yevropa tillaridagi ekvivalentlaridan bilib olishimiz ham mumkin. Yevropa (yun. Yeigore, osuriy tilida „ereb“ - gʻarb) - qitʼa, Yevrosiyo materigining gʻarbiy qismi. Maydoni 10507 ming km2; 730 ming km2 ni orollar tashkil etadi. Qitʼa Shimoliy yarim sharda joylashgan, Osiyo bilan chegarasi shartli ravishda Ural togʻlarining sharqiy etagi, Emba daryosi, Kaspiy dengizi, Kumamanich botigʻi orqali va Don daryosining quyilish joyidan oʻtkazilgan. Masalan (fors-tojikcha – inglizcha – nemischa – ruscha):
Ba’zi forsiy so‘zlarning forsiy ekanligini she’riy jarangdorlikka egaligi, bizning tilimizda poetik so‘z ekanligidan ham qisman bilib olishimiz mumkin. Rus tili - rus xalqi tili, jahonda keng tarqalgan tillardan. Avval SSSRda, soʻng RF va MDH da millatlararo va davlatlararo aloqa vositasi. Rus tili Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi 6 rasmiy tildan biri sanaladi. Faqat buning uchun tilimizda o‘sha so‘zning turkiy sinonimi bo‘lishi kerak.
Boshqa bir qism forsiy so‘zlarning forsiyligini izohli lug‘atlardan bilib olishimizga to‘g‘ri keladi. Masalan: baho, xona, g‘isht, dasht, shogird, shirin, mard, kam, chala, arzon, baxt, bozor, bog‘, gumon, gunoh, dev, devor, durust, dud, iskanja, karvon, ko‘shk, lang, latta, lanj, laxta, loy, loyqa, nay, monand, motam, nayza, narx, nihol, non, olov, parhez, soz, pashsha, poda, tashna, sitam, tanho, umid, usta, shahar, fig‘on, xira, xirmon, xomush, xursand, xurjun, hunar, goh, qalandar, g‘avg‘o, hamisha, hamma, hanuz.
Tilshunos G.Muhammadjonova to‘g‘ri qayd etganlaridek: «Tarixiy taraqqiyot davomida hatto ba’zi fors-tojik so‘zlari qadimiy turkiy so‘zlarni umumqo‘llanishdan yoki neytral leksika sostavidan siqib chiqargan va ularning ba’zilari hozirgi o‘zbek tilida faqat stilistik chegaralangan leksika qatoridan o‘rin olgan»1.
VII-VIII asrda boshlangan arab istilosidan so‘ng islom madaniyati ta’siri bilan birga leksikamizga, avvalo, diniy-ma’rifiy tushunchalar, keyinchalik esa keng qamrovli arabcha so‘zlar qatlami kirib keldi. Aholining islom diniga katta e’tibor qaratishi, arab tiliga bo‘lgan ishtiyoq va qiziqish natijasida xalqimiz orasida arab tili ilm-ma’rifat tili darajasiga ko‘tarildi. 
| Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. |
Arab tili - Somiy tillar guruhining jan. tarmog‘iga mansub til. Yaqin va O‘rta Sharq hamda Afrika shim.586dagi yigirmadan ortiq mamlakatning rasmiy davlat tili hisoblanadi. Arab tili da 200 mln. dan ortiq aholi gaplashadi (1997). Islom (arab. - boʻysunish, itoat etish, oʻzini Alloh irodasiga topshirish) - jahonda keng tarqalgan uch dindan ( buddizm va xristianlik bilan bir qatorda) biri. Islom diniga eʼtiqod qiluvchilar arabcha "muslim" ("sadoqatli"; koʻpligi "muslimun") deb ataladi. Natijada arab tili o‘z davrida islom madaniyatiga asoslangan xalqlar uchun ilm-fan tili – baynalmilal til vazifasini bajardi.
Leksikamizdagi arabcha so‘zlar o‘ziga xos shakliy belgilarga ega bo‘lib, ularni osonlik bilan boshqa til leksemalaridan farqlash uchun arab tili haqida ma’lum bir nazariy ma’lumotlarni bilish talab etiladi.
Biz quyida arabcha so‘zlarning o‘ziga xos farqlanish belgilari haqida fikr yuritamiz.
Boshlanishi ta-, ma-, mu-, muta-, ist- unsurli so‘zlar:
ta-: tabrik, tashrif, tansiq, taklif, tazmin, tadbir kabilar;
ma-: mashriq, mag‘rib, ma’mur, masrur, mag‘rur, majruh, mazlum, ma’shuq, mahalla, maktub kabilar;
mu-: muxlis, muslim, mushfiq, muzmar, mu’nis, muxbir kabilar;
muta-: mutafakkir, mutavakkil, mutaxassis, mutasavvuf, mutakabbir, mutanosib kabilar;
ist-: istiqlol, istibdod, istisno, iste’mol, istihola kabilar;
i-: ishtiboh, intizom, intiqom, inkishof kabilar;
isl-: ikrom, islom, ixlos, insof, ilhom kabilar;
Tugallanishi -at //-ot, -iy //-viy shaklli arabcha o‘zlashmalar:
-at //-ot: hikoyat, nabotat, sadoqat, saodat, sanoat, sabohat, salomat, sayohat kabilar;
-iy //-viy: moddiy, ma’naviy, tabiiy, sun’iy, juz’iy, sunniy kabilar.
Bu kabi arabcha so’zlarni aniqlash qoliplarini ko’plab keltirib o’tish mumkin.
Arab tilidan o’zlashtirilgan so’zlar orasida tarixan yasama bo’lgan adabiy, badiiy, g’olibiyat, voqeiy, voqean, oilaviy kabi leksemalar ham bor.
Bunday leksemalar bilan birga o’zlashtirilgan “-iy”, “-viy”, “-an” affikslari o’zbek tilida so’z yasovchi affikslar darajasiga ko’tarilgan. Bulardan tashqari, arabcha leksik o’zlashmalar o’zbekcha yoki tojikcha so’zlar bilan ma’no munosabatiga kirishib, o’zbek tilining sinonimiya qatorlarini boyitgan: o’rinbosar (o’zb.)- muovin (a.), guvoh (f-t.) – shohid (a.), aniq (a) – ravshan (so’Hd.) kabi natijada o’zbek tilida so’z yasash imkoniyatlari kengaygan. Hozirgi o’zbek tilida shu affikslar vositasida yasalgan juda ko’p yangi leksemalar mavjud: texnikaviy, fizikaviy, tuban, turkiy kabi.
O‘zbek tili leksikasida arabcha o‘zlashma so‘zlar o‘ziga xos tizimga ega. Hozirgi o‘zbek tilidagi arabcha o‘zlashma so‘zlar semantik tuzilishidagi o‘zgarishlar tilshunos olim T.Rahmonov tomonidan maxsus tadqiq etilgan1.
O‘zbek tili lеksikasidagi arabcha so‘zlarning barchasini o‘zlashgan desak, xato bo‘lmaydi. Chunki arab o‘zlashmalarining deyarli barchasi o‘zbek adabiy tilining fonetik va grammatik qonuniyatlari ta’siriga beriladi, ayniqsa, ular turlanish sistemasida o‘zbek tilining o‘z so‘zlari bilan teng maqomda ishtirok etadi, zero, ular chin ma’noda o‘zlashgan lug‘aviy birliklardir.
O‘zbek tili leksikasidagi ba’zi o‘zlashmalar poetik jihatdan boshqacha qiyofaga kirib, ularning aslida arabcha so‘zlar ekanligi unutiladi.
Masalan, yorug‘lik, chiroq ma’nolaridagi barq s o‘zi (barq urmoq) .
Fe’l yasovchi -i affiksini qabul qilgan va sof o‘zbekcha so‘zga aylangan. U r—l tarzidagi tovush o‘zgarishi bilan (balqimoq) ishlatilganda, uning asli mutlaqo inkor etiladi va yasovchi asosi arabcha ekanligi sezilmaydi.
Masalan, O‘zbek tilining izohli lug‘atini kuzatganimizda quyidagi arabcha so‘zlar barcha sohalarda xuddi umumturkiy so‘zlardek ishlatiladi va faqat ularning arabcha so‘z ekanligini izohli lug‘atdan bilib olishimiz mumkin.
IJRO [a. — joriy bo‘lish, amalga oshish] 1 Amalga oshirish (oshirilish), bajarish (bajarilish). Ijroni tekshirish. mm Sobiq Oliy Kengashimiz tayyorlagan va qabul qilgan 200 ga yaqin qonun va 500 dan ziyod qaror ana shu muqaddas vazifaning sharafli ijrosi edi. Gazetadan.
2 Kuy, ashula, raqs va sh.k. ni bajarish (kuylash, o‘ynash va sh.k.). «Chorgoh» kuyi maqomchilar ijrosida yangradi.
Ijro varaqasi huq. Sud hukmini majburiy amalga oshirish uchun yozilgan hujjat. Ijro etmoq (yoki qilmoq) Bajarmoq. Maktabning xor jamoasi har bir qo‘shiqni zo‘r mahorat bilan ijro etdi.Niyoz qushbegi menga yigit qo‘shib, bu hukmnomani ijro qilishda bekka yordam bermak uchun jo‘natdi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar.
IZZA [a. — azoblash, ranjitish; ozor berish] Uyalish, xijolat hissi; ranj, ozor. Bu ishning izzasi juda ham o‘tdi, G‘am savdosi bunda meni horitdi. «Bahrom va Gulandom».
Izza bo‘lmoq (yoki tortmoq, yemoq, chek-moq) Uyat, xijolat hissini tuymoq; uyalmoq, xijolat bo‘lmoq. Oting o‘zolmasa, nima qilasan? Bir o‘zbekdan izza bo‘lib qolasan. «Alpomish». ..undan bunday gap chiqishini kutmagan bo‘lsa kerak, qattiq izza tort-di.. A. Qahhor, Qo‘shchinor chiroqlari. «Yetimdan hol so‘rash savob, deb kelibdi-da bular, ayajon!» Kelganiga rosa izza yeb, Bo‘li-shardi qizlar pushaymon. O. Hojiyeva, Hayotga ta’zim.
KASAL [a. — dangasalik; dangasa, ishyoqmas] 1 ot Organizm meyoriy xolatini, faoliyatini buzuvchi narsa; kasallik, dard. Sil kasali. Rak kasali. Tut-qanoq kasali. Kasalga chalinmoq. Onasi o‘zining kasalini ham unutib, uning boshida parvona bo‘ldi. O‘. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Yosh bo‘lganidan kasa-lini o‘zi sezmasa kerak. Kasali o‘qtin-o‘qtin bir ko‘rinish berib qo‘yadi. Oybek, Tanlangan asarlar.Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli.
2 sft Organizmining me’yoriy holati, faoliyati buzilgan, kasallikka yo‘liqqan; betob. Kasal odam. Kasal mol. Tt. Xotirjam ishlasin, deb kasal onasini birovning qo‘li-ga tashlagim kelmadi. S. Zunnunova, Olov. Odam organizmining kasal yoki shikastlan-gan a’zolarini almashtirish uchun sun’iy «ehtiyot qismlar» yaratish g‘oyasi yangilik emas. «Fan va turmush».
3 ot Organizmining meyoriy holati, faoliyati buzilgan shaxs, kasallikka yo‘liqqan shaxs; bemor. Shokir ota: Ibn Sinoga kasalning joni chiqmagan bo‘lsa, bas ekan, tuzatar ekan. Oybek, Tanlangan asarlar.
4 ot ko‘chma Narsa yoki uning qismidagi nosog‘, buzuq holat; nosozlik, illat. Hamma kasal shundaki, siz xalq kuchiga ishonmaysiz. Sh. Rashidov, Bo‘rondan kuchli. U [Erkin] mashinaga bir qarashdayoq kasalini topadi va davosini qiladi. H. G‘ulom, Toshkentliklar.
5 ot ko‘chma Odatga aylangan ish, xatti-harakat. -Sa’vani yaxshi ko‘rasizmi? -Ota-dan qolgan kasal bu, — kulib javob berdi Io‘ldoshev. «Yoshlik». Demak, yolg‘onchilik ka-saliga mubtalo bo‘lgan kishini rostgo‘y odamning qoni bilan davolasa bo‘ladi. X. To‘xtaboyev, Shirin qovunlar mamlakati. Erining to‘satdan qaysarlik kasali tutdi. «Tafakkur».
6 ot ko‘chma Umuman, biror narsa istagi, shunga ishtiyoq, intilish; dard. O‘zing ayt, agar menga shu kasalingni bir og‘iz bildirsang, men qaynatangga xat yozmasmi edim. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar. Oilada ishning juda ishkali — Xolposhshaning kiyim-kechak kasali. «Mushtum».
Kasaldan turmoq (yoki bosh ko‘tarmoq). Kasaldan forig‘ bo‘lmoq; tuzalmoq. Kasaldan turgan har qanday odamda bo‘ladigan al-lanechuk bir ruhiy yengillik uning ham qalbini quvonchga to‘ldirdi. U. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Ular yaqindagina kasaldan bosh ko‘targan dardmand kishilarga o‘xshar-dilar. I. Rahim, Chin muhabbat. Cho‘ntak (yoki hamyon, kissa) kasal. Cho‘ntakda pul yo‘q, pul yetarli emas; hamyon quruq. Ammo Buxoroda o‘qimog‘im uchun hamyonim kasal zdi. M. Muhamadjonov, Turmush urinishlari. Qalandarga borib netaman? Necha kundirki, kissam ka-sal. S. Siyoyev, Yorug‘lik.
MARKAZ [a. — o‘rtalik, o‘rta yer; holat, mavqe, vaziyat] 1 mat., fiz. Geometrik shaklning o‘q chiziqlari kesishadigan, mas, shar sirtining barcha nuqtalaridan baravar uzokdikda bo‘lgan nuqta, geometrik yoki fizik nisbatlarning o‘rta nuqtasi. Ellips markazi. Linza markazi. Simmetriya markazi. Og‘irlik markazi.
2 Biror sath, maydon va sh. k. ning o‘rta qismi; o‘rtasi. Cho‘l markazida qad ko‘targan posyolkaga aholi ko‘chib kela boshladi. Gazetadan.
3 ko‘chma Ahamiyati, mohiyati va sh. k. ji-hatdan asos, asosiy hisoblanuvchi joy. qism, o‘rin va b. Asar markazida bisotlaridagi yolgiz eshaklarini minib, safarga chiqqan ota va o‘g‘il obrazlari turadi. «UTA». Go‘sht tayyorlash, aholi dasturxoniga go‘sht mahsulotlari yetkazib berishdagi qingir ishar markazida go‘sht kombinashari turadi.Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Gazetadan.
4 Aholi yashaydigan joyning ma’muriy binolar, savdo va boshqa muassasalar o‘rnashgan asosiy qismi. Shahar markazi. Qishloq markazi. mm Qaysi kuni markazdan kelgan vrach Hanifa xolaning kasali rak ekanini aytgan edi. O‘. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.
5 Biror faoliyat sohasida asosiy ish olib boriladigan joy. Matbuot markazi. Ilmiy markaz. mm Yaqinda O‘zbekiston atom markazining to‘ng‘ich inshooti — respublika Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi institutining ilmiy-tadqiqot reaktori ishga tush-di. «Fan va turmush».
6 ayn. poytaxt. Toshkent — Respublika-mizning markazi. mm Uning [Musulmonqulning] istibdodi o‘zga shaharlarda uncha sezilmasa ham, markaz — Qo‘qon odamlarini juda to‘ydirdi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar.
7 map. Oliy boshqaruv, rahbarlik orga-ni.Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. Hukumat - davlatning oliy kollegial ijroiya organi. H. turli mamlakatlarda turlicha nom bilan ataladi: Vazirlar Kengashi (Fransiya, Italiya, Polsha), Vazirlar Mahkamasi (Buyuk Britaniya, Oʻzbekiston), davlat kengashi (XXR) va h.k. H. Markaz ko‘rsatmalariga amal qilmoq. mm «Yopiray, — dedi Mavlon aka o‘ziga o‘zi, — nahotki Markazdagilar bunaqa ishlarga in-damasa?» H. G‘ulom, Mash’al.
|
