Jami
100,0
100,0
6.4-jadval
Katalitik kreking mahsulotlarini chiqishi va ularni sifati amalda xom-ashyoning
tabiatiga-uning tarkibidagi aromatik, naftenli va paarfinla uglevodorolarning tarkibiga
bog‗liq bo‗ladi [6]:
Ko‗rsatgichlari
Aromatik
xom-
ashyosi
Naften-li
xom-
ashyo
Parafin-li
xom-ashyo
Deasfaltiz
atlar
Gidrotoza
langan
deasfaltiz
278
at
20
o
Cdagi zichligi, kg/m
3
Oltinguugrt tarkibi, % (mass.)
50% (um.) qaynaydi,
o
C
Krekinga chuqurligi, % (um.)
Chiqishi, % (um.)
benzin
ΣC
3
ΣC
4
934,0
1,8
429
70
54,2
7,5
14,8
829,7
1,0
421
80
65,0
8,5
17,0
855,0
0,5
432
85
68,0
11,0
18,5
970,52
3,5
570
70
58,5
7,9
14,2
930,9
0,3
545
70
61,0
7,9
13,7
6.5-jadval
Kreking mahsulotinin chiqishini muhim omili harorat hisoblanadi:
Harorat, °C
Aylanish chuqurligi, % (mass.)
Chiqishi, % (massasiga nisbatan)
vodorod
metan
etilen
etan
propilen
propan
butilenlar
izobutan
n-butan
benzin
yengil gazoyl‘
og‗ir gazoyllar
koks
480
77,15
0,02
0,31
0,42
0,34
2,72
1,28
3,52
5,17
1,24
57,32
15,51
7,65
4,81
538
78,35
0,05
0,71
0,59
0,56
4,81
1,14
6,78
3,86
1,11
56,11
15,85
5,85
2,58
Jami
100,0
100,0
6.6-jadval
Kam oltingugurt distillyatlarni seolit tarkibli katalizatordagi kreking balansi
quyida keltirilgan [7]:
Ko‗rsatgichlari
Oddiy vakuumli
distillyat
Og‗ir vakuumli
distillyat
Jarayonning rejimi
Reaksiya zonasidagi harorat, °C
Xom-ashyoni massali uzatish tezligi, soat-1
Katalizatorni massali nisbatlari: xom-ashyo
530
20,5
7:1
530
22,0
8:1
Material balansi
Olindi, % (massasiga nisbatan)
Xom-ashyo
100,0
100,0
Jami
100,0
100,0
Olingan, % (massasiga nisbatan)
Gaz C
4
gacha
shundan
propilen
propan
butilenlar
17,4
4,52
0,92
5,28
14,1
3,73
0,65
4,71
279
izobutan
n-butan
Avtobenzin (C
5
— 195
o
C)
Fraksiya 195—270
o
C
Fraksiya 270—350
o
C
Fraksiya >350°C
Koks (yoqiladigan)
Yo‗qotilish
3,82
0,85
45,8
6,9
12,6
11,8
4,5
1,0
2,59
0,54
44,5
6,5
13,7
14,7
5,5
1,0
Jami
100,0
100,0
6.6.Yuqori oktanli benzin fraksiyalarini ishlab chikarish
Ishlab chiqarilayotgan avtomobil benzinlarining assortimenti va sifati
avtomobil parkining tuzilmasi, neftni qayta ishlash va neftkimyo texnik
imkoniyatlari, shuningdek ekologik talablar bilan o‗lchanadi.
Avtomobillar sonining ko‗payishi atrof muhitga toksik chiqindilar
chiqishining ortishiga olib keladi, bu esa chiqindilarga qo‗yiladigan
normalarning va motor yoqilg‗ilariga qo‗yiladigan talabning jiddiylashishiga
olib keladi.
YEI davlatlarida avtomobil benzinlari tarkibidagi nafaqat urg‗oshinga,
balki oltingugurt va benzollarga nisbatan ham talablar qattiqlashtirilmoqda (6.7-
jadval).
6.7 - jadval
Benzinga qo‗yilgan Yevropa talablari
Ko‗rsatgichlari
Ko‗rsatgichlarning qiymatlari
2000 +
2005 +
2010 +
Zichligi,kg/sm
3
720-780
720-780
720-780
Bug‗larning to‗yingan bosimi
64-66
60
60
Min. Qaynash hajmi % .
100
0
C
48-52
46
46
150
0
C
75
75
92
Tarkibi katta emas
Oltingugurt, rrm
150
50
30
Aoamitikasi, % hajmiy
42
35
25
Benzoli, % hajmiy
1,0
1,0
0,8
Olefinlar, % hajmiy
18,0
15,0
5,0
Oksiginatlari, % massasi bo‗yicha
2,8
2,7
2,7
Qo‗zg‗oshinning konsentratsiyasi, g/dm
3
Mavjud emas
Marganetsni konsentratsiyasi, g/dm
3
Mavjud emas
Oksidlanishning induksion davri, min, kichik emas
360
480
480
280
Avtomobil benzinida oltingugurt miqdoriga qo‗yiladigan qat‘iy talablar
sababli, yoqilg‗ida oltingugurtning kamaytirilishi uglerod oksidi, azot oksidi va
ishlatilgan gazlarda uglevodorodlar konsentratsiyasining kamayishiga olib keldi.
Marganets birikmalaridan benzinlarda oktan sonini qo‗shimcha oshiruvchi
sifatida foydalanishning maqsadga muvofiqligi turli davlatlarda keng muhokama
qilingan. Bu holat shu bilan bog‗liqki, bu birikmalarning ko‗p qismi yoquvchi
svechalarda cho‗kindi hosil qiladi yoki yoquvchilarda katalizator yuzasida
to‗planadi. Oxirgi holatda katalizator faolligini yo‗qotadi, bu esa ishlangan
gazlarda uglevodorodlar konsentratsiyasining tezda oshishiga olib keladi. Shu
sababli bir qator avtomobil kompaniyalari tarkibida marganets birikmalari
bo‗lgan benzinlardan foydalanishni tavsiya etmaydi.
Benzinlarda etil suyuqliklarini qo‗llashning rad etilishi ularning
komponent tarkibining butunlay o‗zgarishiga olib keluvchi aromatik va olefin
uglevodorodlarinig miqdorini oshirish zaruratini qo‗yadi.
Avtomobil benzinlari tarkibidagi olefin uglevodorodlari dvigatellarning
qabul qilish tizimida cho‗kindilar hosil bo‗lishiga olib kelishi mumkin. Bundan
tashqari, kimyoviy faol birikma bo‗lgan olifenlarning bug‗lanishi atmosferada
azon hosil bo‗lishiga yordam beradi, yonish mahsulotlarida esa zararli diyenlash
mavjud bo‗lib, shu sababli yuqori kategoriyali benzinlarda olifenlar miqdori
cheklanadi.
Aromatik uglevodorodlar, asosan og‗irlari, avtomobil benzinlarining
dvigatel yonuv kamerasida uglerodli cho‗kindilar hosil bo‗lishiga moyilligini
oshiradi. Bu cho‗kindilar ishlatilgan gazlarda uglevodorodlar va NO larning
miqdorini oshiradi. Aromatik uglevodorodlar ishlatilgan gazlarda kanserogen
benzolning hosil bo‗lishiga hissa qo‗shadi. Benzinda aromatik uglevodorodlar
ulushini kamaytirish ishlatilgan gazlarda zararli mahsulotlar miqdorining
kamayishiga olib keladi.
Shuningdek benzol xomashyosi neftning tabiiy komponenti va yuqori
oktan komponentli benzinlarning asosiy manbasi bo‗lgan katalitik riforming
jarayoni mahsuloti hisoblanadi. Benzinlarda benzol miqdorining cheklanishi –
281
bu uning bug‗lanish va ishlatilgan gazlar bilan atmosferaga tushishini
cheklashning to‗g‗ridan-to‗g‗ri usulidir.
Benzol, aromatik birikmalar orasidan eng oson qaynovchisi va u bilan
bevosita ishlovchi odamlar uchun zararli: leykemiya kasalligini keltirib
chiqaradi va uning benzinda cheklanishi (1%dan ko‗p emas) aslida
avtobenzinlar komponent tarkibi bo‗yicha yagona cheklovdir. Aromatik
uglevodorodlar miqdori oshirilganda (35-45%dan ko‗proq) qasmoq hosil
bo‗lishi va natijada, yonish jarayoninig buzilishi va yuzada uchqunlanish sodir
bo‗ladi. Xorijiy davlatlardagi izlanishlarda benzindagi benzol miqdori va uning
yonmagan uglevodorod chiqindilari barcha ko‗rinishlaridagi konsentratsiyasi
o‗rtasida to‗g‗ri chiziqli bog‗lanish qayd etilgan. Yoqilg‗ida benzolning har bir
protsenti o‗sishida, ishlatilgan gazlarda uning miqdori 0.7-0.8% ga oshadi;
havoda mavjud bo‗lgan benzolning 75%dan ko‗prog‗i avtomobillarning
ishlatilgan gazlaridan tushadi.
Avtomobil benzinlariga qo‗shiluvchi kislorod saqlovchi birikmalar
orasidan oddiy efirlar (MTBE) va etanolni qo‗llash afzalroqdir; metanoldan
foydalanishga yoqilg‗i tizimi metallariga nisbatan korrozion agressivligi va
plastik va elastomerlarni buzishi sababli yo‗l qo‗yilmaydi.
Ekologik toza yoqilg‗iga bosqichma-bosqich o‗tish RB va Rossiyada
neftni qayta ishlashning birlamchi (alkillash, izomerlash, katalitik kreking,
gidrokreking, va h.k.) va ikkilamchi jarayonlarning bir-biriga nisbati juda
pastligiga qaramay amalga oshirilmoqda (6.8-jadval).
|
