311
+СН
3
1092
+СН
3
СН
2
СНСН
3
765
+СН
3
СН
2
СН
2
869
+С
6
Н
5
1105
+СН
3
СН
2
СН
2
СН
2
844
+С
6
Н
5
СН
2
897
Karbokationlar barqarorligi quyidagi ketma–ketlikda amalga oshadi:
birlamchi < ikkilamchi< uchlamchi.
Karbokationlarning radikallarga o‗xshab asosiy reaksiyalari bo‗lib β–
qoidaga binoan monomolekulyar parchalanishi va biomolekulyar o‗rin olish
hamda birikish reaksiyalari hisoblanadi. Karbokationlarning radikallardan
asosiy farqi ularning izomerlanishga qobiliyati yuqoriligidir, bu hol esa
birlamchidan ikkilamchi va uchlamchiga o‗tish vaqtida erkin energiya
zaxirasining kamayishi bilan tushuntiriladi.
Kislotali katalizatorlardan neftni qayta ishlash va neft kimyoviy sanoatida
eng ko‗p qo‗llanadigani bu alyumosilikatlar, alyuminiy, bor, sur‘ma
galogenidlari, alyuminiy oksidi, ba‘zi oraliqd – metallarning sul‘fidlari hamda
qator protonli kislotalardir. Kislotali katalizatorlar katalitik kreking, katalitik
riforming, izomerlanish va boshqa jarayonlarda karbokationli mexanizm bilan
boradigan reaksiyalarni tezlashtirish uchun ishlatiladi.
Karbokationlarning reaksiyalari. Izomerlanish.
Karbo–kationlarning izomerlanishi gidrid–ionning hamda metilanionning
ko‗chirilish natijasida sodir bo‗lishi mumkin:
β – bog‗ bo‗yicha parchalanish
.
Karbokationlarning parchalanishi odatda eng kuchsiz С – С β–боғланиш
bo‗yicha boradi. Reaksiya ekzotermik:
+
СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
-СН
2
–СН
3
→
→ СН
2
= СН
2
+
+
СН
2
– СН
2
– СН
2
– СН
2
– СН
2
– СН
2
–СН
3
- 92 kJ/mol‘, 33,070 kkal
Parchalanishga moyillik birlamchi iondan ikkilamchiga, ikkilamchidan esa
uchlamchiga o‗tganda pasayadi. Agar birlamchi oktil kationning parchalanishi
uchun 92 kj/mol‘ energiya kerak bo‗lsa, ikkilamchi oktil kation uchun esa 176
312
kj/mol‘ sarflash kerak bo‗ladi.
Agar reaksiya natijasida birlamchi emas, balki ikkilamchi yoki uchlamchi
ion hosil bo‗lsa parchalanishga moyillik oshadi:
