• Karbokationlarning alken va arenlarga birikishi
    		•

    Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti




    Download 15,32 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet164/307
    Sana04.01.2024
    Hajmi15,32 Mb.
    #130098
    1   ...   160   161   162   163   164   165   166   167   ...   307
    Bog'liq
    Neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi 1-qism

    CH
    3
     – CH
    2
     – CH
    2
     – CH
    2
     – C(CH
    3
    )
    2
    – CH
    2
     – CH
    2
     – CH
    2
     – CH
    2
     – CH
     
     = CH
    2
    → 
    – CH
    2
     – CH
    2
     – CH
    2
     – CH
    2
     
     
    Parchalanish va izomerlanish ental‘piyasini solishtirish shuni ko‗rsatdiki, 
    ko‗pchilik holarda izomerlanish parchalanishdan oldin sodir bo‗lishi kerak. 
    Uchlamchi karbokationlar asosan hosil bo‗lishi va ularning barqarorligi 
    alkanlarning katalitik krekingida izotuzilishlarning to‗planishiga olib keladi.
    Karbokationlarning alken va arenlarga birikishi 
    Bu reaksiya karbokationning parchalanishiga teskari bo‗lgan reaksiyadir. 
    Shuning uchun issiqlik effektining o‗zgarishi parchalanish reaksiyasiga 
    teskaridir.
    Alken molekulasiga yoki katalizatorning anioniga protonni uzatish. 
    Birlamchi karbokationdan proton jaralib chiqish natijada uchlamchi 
    karbokation hosil bo‗lsa, bunday reaksiya energetik jihatdan eng qulaydir.
    Katalizatorga proton uzatilganda zanjirning uzilishi sodir bo‗ladi.
    Uglevorod molekulasidan gidridionning uzilishi. 
    Masalan:
    +СН
    3
    СНСН
    2
    СН
    3
    +СН
    3
    (СН
    3
    )СН→ 
    →СН
    3
    СН
    2
    СН
    2
    СН
    3
    +СН
    3
    С(СН
    3
    )СН
    3
    +41 kDj/mol‘ 
    Odatda bunday yo‗l bilan zanjirning uzatilishi amalga oshiriladi.
    Uglevodorod molekulasidan gidrid – ionning uzilish reaksiyasida 
    karbokationning faolligi ham quyidagi qatorda pasayadi:
    R+birl.> R+ikkil.> R+uchl. 
    Karbokationli reaksiyalar doimo yoki suyuq fazada yoki qattiq katalizator 
    yuzasida sodir bo‗ladi. Eritmada solvatlanish va qattiq yuzadagi reaksiya 
    vaqtidagi ionlar adsorbsiyalanish reaksiyasining issiqlik samarasini ancha 
    o‗zgartiradi. Natijada real jarayonlarda har xil karbokationlar reaksiyalarining 

    313 
    issiqlik samaralarining nisbatlari gaz fazadagi hisoblab chiqilgan nisbatlardan 
    keskin farq qilishi mumkin.
    Katalitik riforming texnologik tizimi 
    Hozir neftni qayta ishlash zavodlarida benzin sifatini yaxshilash imkonini 
    beruvchi, shuningdek qimmatbaho monomerlar olish jarayonlaridan biri 
    katalitik riforming hisoblanadi va bu jarayon keng tarqalgan bo‗lib, ayni vaqtda 
    katalitik riforming qurilmalari asosan platinali katalizatorda ishlaydi.
    Katalitik 
    riforming 
    bu 
    avtomobil 
    benzinining 
    yuqori 
    oktanli 
    komponentlarining fraksiyalarini yoki individual aromatik uglevodorodlar
    benzol, toluol va ksilollarni past oktanli benzindan olishning asosiy 
    jarayonlaridan biri bo‗lib hisoblanadi. Jarayonning asosiy afzalligi bu 
    gidrogenizatsion jarayonlar uchun zarur bo‗lgan arzon vodorod saqlagan 
    gazning hosil bo‗lishidadir.
    Sanoatda hozirgi vaqtda riformingni ikki xil variantini qo‗llanadi. Birinchi 
    variant (yokilg‗ili) benzinning yuqori oktanli komponentini ishlab chiqarish 
    ikkinchi variant esa (neft kimyoviy) - aromatik uglevodorodlarni olish. Bu 
    sxemalarning asosiy farqi turli past oktanli benzinli fraksiyalarni riforminglash. 
    Ikkinchi variant hamda 62-140ºС dan benzinli fraksiya riformingga uchratiladi 
    chunki, bu fraksiyaning riformatida sanoat ahamiyatiga ega bo‗lgan asosiy 
    aromatik uglevodorodlar benzol, toluol va ksilollarning eng ko‗p miqdori 
    mo‗jassamlashgan. Bu aromatik uglevodorodlarni riformatdan ekstraksiyalash 
    bilan ajralib boriladi.
    Hozirgi vaqtda tovarli benzinning ekologik xossalariga katta e‘tibor 
    qaratilyapti: birinchi-navbatda benzolning miqdorigacha 1% (mas) aromatik 
    uglevodorodlarniki 25% (mas) gacha chegaralanadi. Rossiyada tovarli benzinga 
    qattiq talablar qo‗yadigan texnologik reglament kiritilgan katalitik riforming
    qurilmalarida olinadigan benzinga benzol va aromatik uglevodorodlarning juda 
    standartlariga to‗g‗ri kelmaydi. Shu sababli riforming qurilmalarini aromatik 
    uglevodorod va texnik vodorodni ishlab chiqarishga o‗tkazadilar va umumiy 
    benzin fondida benzin riforminglarining miqdorini qisqartiradilar. Boshqa 

    314 
    yo‗nalish bu riformatni dearomatlash va izomerlash bo‗lib, u muvaffaqiyatli 
    amalga oshirilayapti. Riforming benzinni eng yirik ishlab chiqaruvchi bo‗lib 
    qoladi.
    Katalitik riforming jarayonidan maqsad - yuqori oktanli avtomobil benzin 
    komponentini ishlab chiqarish shuningdek, aromatik uglevodorodlar benzol, 
    toluol va ksilollar olishdir. Jarayon natijasida vodorod saqlovchi gaz ham olinadi 
    va keyinchalik yoqilg‗i, moy va boshka fraksiyalarni gidrotozalashda hamda 
    gidrokreking qurilmalaridan foydalaniladi.
    Katalitik riforming xom ashyosi bo‗lib to‗g‗ri haydashdan olingan benzin 
    fraksiyalari xizmat qiladi. Yuqori oktanli benzin olish uchun katta benzin 
    fraksiyalari (85-180
    0
    C) xizmat qilsa, benzol toluol, ksilol olish uchun 62-85, 
    85..115
    0
    C ва 115-150
    0
    C fraksiyalaridan foydalaniladi, ba‘zida keng benzin 
    fraksiyalariga termik kreking jarayonidan olingan past oktanli benzinlar ham 
    qo‗shiladi. Bunda xom ashyo oltingugurtli bo‗lganda katalizator zaxarlanishi 
    mumkin, shuning uchun doim riforminga gidrotozalangan xom ashyo kiritiladi.
    Xomashyoning tarkibidagi oltingugurt miqdori 0,01% bo‗lishi kerak. 
    Jarayonning ximizmi mexanizm va termodinamikasi 
    Katalitik riforming sharoitida aromatik uglevodorodning hosil bo‗lishiga 
    olib keladigan quyidagi asosiy reaksiyalar sodir bo‗ladi:
    olti a‘zoli sikloalkanlarni degidrogenlash 
    C
    6
    H
    11
    CH
    3
    → C
    6
    H
    5
    CH
    3
    + 3H
    2
    ; 
    besh a‘zoli sikloalkanlarni degedroizomerlash
    C
    5
    H
    9
    CH
    3
    → C
    6
    H
    12
    → C
    6
    H
    6
    + 3H
    2 
    ; 
    alkanlarni degidrotsiklizatsiyalash
    C
    7
    H
    16
    → C
    6
    H
    5
    CH
    3
    + 4H
    2 
    ; 
    alkenlarni siklodegidrogenlash
    C
    7
    H
    14
    → C
    6
    H
    5
    CH
    3
    + 4H
    2
    Arenlarning to‗planishga olib keladigan sanab o‗tilgan reaksilar bilan bir 
    qator boshqa jarayonlar ham boradi, ya‘ni parchalanishning keyinchalik 

    315 
    gidrogenlash bilan boradigan alkanlarning kreking alkanlarning izomerlanish 
    arenlar yon zanjirlarning izomerlanish kislorod saqlagan va metalloorganiq 
    birikmalarning 
    parchalanish 
    aren 
    va 
    alkenlarning 
    kondensasiyalanish 
    reaksiyalari.
    Kondensasiyalanish reaksiyalari koksning hosil bo‗lishiga va uning 
    katalizatorga to‗planishiga olib keldi buning natijasida katalizatorning faolligi 
    yo‗qoladi. Shuning uchun jarayon vodorodli muhitda olib boriladi.
    Degidrogenlash 
    va 
    degidrosiklizatsiyalash 
    reaksiyalarining 
    tenglamalaridan ko‗rinib turibdiki Le-Shatelye prinsipi va massalar ta‘siri 
    qonuniga binoan vodorod bosimning oshishi bu reaksiyalarning muvozanatini 
    o‗ngdan chapga siljitadi. 
    Shu bilan birga ko‗rsatilganki, vodorodning bosimi qancha yuqori bo‗lsa 
    shuncha koksning to‗planishi kam bo‗ladi. Mana shu ikkita qarama-qarshi 
    vaziyatlar bilan riformingdagi vodorodning parsial bosimini tanlash amalga 
    oshiriladi.

    Download 15,32 Mb.
    1   ...   160   161   162   163   164   165   166   167   ...   307




    Download 15,32 Mb.
    Pdf ko'rish