45
Konlar neft xom-ashyosi tarkibida bunday izomer-parafin uglevodorodlar
va boshqa guruhlardagi uglevodorodlar izomerlari turli xil nisbatlarda uchraydi,
ya‘ni har xil neft uyumlarining neft xom-ashyosi tarkibi va xossalari bir-biridan
farq qiladi. Bunga asosiy sabab, uglerod va vodorod atomlarining o‗zaro turli
shaklda birika olish xususiyatidir.
Neft tarkibida ko‗p miqdorda siklik strukturaga ega bo‗lgan naftenli
uglevodorodlar bor. Ular parafin uglevodorodlardan 2
ta vodorod atomi bilan
farq qiladi, ya‘ni naftenlar o‗zaro yopiq tizimga birikkan
2
CH
ning bir necha
guruhidan tarkib topgan. Naftenli uglevodorodlar
n
n
H
C
2
formulasi bilan
ifodalaniladi. Neftda asosan guruhida 5 ta yoki 6 ta
2
CH
dan
iborat naftenlar
bor.
Siklogeksan yoki siklopentan strukturasida vodorod atomi boshqa biror
uglevodorodli – metil
3
CH
yoki etil
5
2
H
C
radikallari bilan almashinishi
mumkin.
Naftenli uglevodorodlarda ham uglerodning vodorod bilan hamma
bog‗lanishlari to‗yingan, shuning uchun naftenli neftlar barqaror xossalarga ega.
Naftenlarning ham bir qator izomerlari mavjud. Bu
izomerlar siklopentan yoki
siklogeksanga birikkan radikallarning turli xildagi joylashuvi bilan bog‗liq.
Shuningdek,
2
CH
guruhining yetarlicha sonida radikallarning o‗zlari ham
normal yoki izomer ko‗rinishida bo‗lishi mumkin. Agar naftenli uglevodorod
yon zanjirga ega bo‗lsa, vodorod va uglerod atomlarining o‗zaro nisbatlari
n
n
H
C
2
umumiy formula kshrinishidan o‗zgaradi. Yon zanjirda parafinli
uglevodorodlar bo‗lganda vodorod atomlari soni uglerod atomlari soniga
nisbatan 2 martadan salgina ko‗prok bo‗ladi. Neft tarkibida ba‘zi hollarda ikki
yoki undan ortiq siklik guruhdagi murakkab naftenli
uglevodorodlar bir biri
bilan to‗g‗ridan to‗g‗ri bog‗langan holda uchraydi.
Neft tarkibining ko‗p miqdorini aromatik uglevodorodlar tashkil etadi.
46
Parafin va naften uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga nisbatan oz
miqdorda (5-20%) uchraydi.
Aromatik uglevodorodlar yoki arenlar (
n
n
H
C
) tarkibida vodorod juda
kam. Uning molekulasi uglerod bilan to‗yinmagan bog‗lanishli halqa
ko‗rinishiga ega. Shuning uchun ular to‗yinmagan yoki cheklanmagan
uglevodorodlar deyiladi. Ular kimyoviy jihatdan beqaror hisoblanadi. Aromatik
uglevodorodlarning asosiy vakili oltita СН guruhidan iborat bo‗lgan
benzol
6
6
H
C
hisoblanadi. Benzol xalqasidagi uglerod atomlari bir biri bilan o‗zaro
qo‗shbog‗ va oddiy bog‗lar hosil qiladi. Agar biror СН guruhdagi vodorodni
metil guruxi -
3
CH
bilan almashtirilsa toluol
8
7
H
C
hosil bo‗ladi.
Neftning yuqori molekulyar qismi ulushining 20% dan 50% gacha qismini
asosan
aralashgan
tarkibdagi
uglevodorodlar
tashkil
etadi.
Bunday
uglevodorodlarda aromatik va naftenli halqalar parafinli zanjir bilan birikkan
holda uchraydi.
Neft tarkibidagi uglevodorodlar o‗rtacha miqdori o‗zaro taqqoslansa unda
parafin uglevodorodlar 35-39%; naftenli uglevodorodlar 40-45% va aromatik
uglevodorodlar 20-25% ni tashkil etadi. Ko‗pgina hollarda naftenli va aromatik
uglevodorodlarning halqalari metanli uglevodorodlarning zanjirlari bilan
birikkan holda bo‗ladi. Neft konlaridan qazib olinayotgan xom-ashyo tarkibida
tabiiy va yo‗ldosh gazlar ham mavjud. Ba‘zi konlar uchun neftning tarkibida
parafinli (metanli) uglevodorodlar 60-65% ni, naftenli uglevodorodlar 20-25%
ni va aromatik uglevodorodlar 12-15% ni tashkil etadi. Bunday neftlar parafinli
neftlar deyiladi.
Neftni termik va katalitik qayta ishlash jarayonlarida ko‗p miqdorda
to‗yinmagan uglevodorodlar (olefinlilar): etilen qatoridagi uglevodorodlar
(etilen
4
2
H
C
,
propilen
6
3
H
C
), normal- va izo-butilenlar (
18
8
H
nC
,
18
8
H
iC
),
amilenlar (
10
5
H
C
) va boshqa shu turdagi normal va izotuzilishlarda hosil
bo‗ladi, masalan:
