48
uglevodorodlar 66% dan ko‗p bo‗lsa naftenli neft deyiladi.
Shuningdek,
naftenli-metanli va aralash uglevodorodli neftlar mavjud.
Neftning va neft gazlarining fizik xossalari hamda uning sifat tavsiflari
alohida uglevodorodlarniing yoki alohida guruhlarning (fraksiyalarning)
tarkibiga bog‗liq bo‗ladi. Neftning tarkibida og‗ir uglevodorodlar ko‗p miqdorda
bo‗lsa, benzin fraksiyalari kam ajralib chiqadi va katta zichlikka ega bo‗ladi.
Neftning zichligi massasini egallab turgan hajmiga nisbatiga teng.
Amaliyotda neftning 4
0
Сda distillangan suvning zichligiga nisbatan nisbiy
zichligidan foydalaniladi. Odatda neftning zichligi suvdan yengil, uning zichligi
750 dan 950 kg/m
3
gacha bo‗ladi. Neftning zichligi 900 kg/m
3
dan kichik bo‗lsa
yengil, katta bo‗lganda – og‗ir neft deb ataladi. Ko‗rsatib o‗tish kerakki, harorat
ko‗tarilganda neftning zichligi kamayadi va undagi erigan gazlarning miqdori
oshadi.
Shunday qilib, gazga to‗yingan qatlam neftining zichligi gazsizlantirilgan
gazning zichligidan kichik bo‗ladi, gaz qanchalik olinsa shunchalik farq katta
bo‗ladi.
Neftning zichligini aniqlashda areometrlardan (densimetrlar), piknometrlar va
maxsus asboblardan (Vestfal tarozisidan) foydalaniladi.
Tashigshda transport vositalarini loyihalashtirishda
va ishlatishda uning
qovushqoqligi asosiy fizik xossalaridan biri hisoblanadi. Zarrachalar bir - biriga
nisbatan harakatlanganda qarshilik ko‗rsatish xossasiga qovushqoqlik deb
ataladi. Neftning qovushqoqligi dinamik µ (Pa∙s) va kinematikka ν (m
2
/s)
bo‗linadi.
Neftning qovushqoqligi odatda 1Pa∙s, shuning uchun ixtiyoriy birliklar
(mPa∙s) yoki birliklar sistemasidan tashqari qovushqoqlik stoksda: 1 St ═ 10-4
m
2
/s foydalaniladi.
Kinematik qovushqoqlik dinamik qovshqoqlikni uning zichligiga nisbatidan
aniqlanadi:
(1.2)
49
Harorat ko‗tarilganda neftning qovushqoqligi pasayadi,
bosim oshganda
esa ko‗tariladi. Yuqori molekulali uglevodorodlar qovushqoqlik qiymatini
oshiradi, shuning uchun yengil neftning qovushqoqligi og‗ir neftnikidan kichik
bo‗ladi. Qatlam sharoitidagi neftning qovushqoqligi gazsizlantirilgan
neftnikidan kichik bo‗ladi.
Xulosa
Neft va gazning paydo bo‗lishi, ularning har xil gepotezalari, bir nechta
olimlarning fikrlari va ularning qanchalik
darajada asosli ekanligi,
O‗zbekistonda neft va gazning rivojlanish tarixi, qatlamning tuzilishi, yerning
fizik xossalari, geotermik pag‗onaning o‗zgarish
qonuniyatlari, yer tashqi
geosferasining tuzilishi, qatlamda bosimning va haroratning o‗zgarish
qonuniyatlari, haroratning o‗zgarishi turli uglevodorodlarning o‗zaro kimyoviy
reaksiyasini hosil qilishi, neft, gaz va suvning tarkibiy tuzilishi va o‗zgarishi,
uglevodorodlarni molekulyar tuzilishiga
muvofiq asosiy guruhlari, zanjirli
tuzilmalari va asosiy xossalari, tabiiy gazning tuzilishi va asosiy xossalari,
respublikamizdagi bir qator konlardagi gaz va neftning tarkibi to‗g‗risidagi
ma‘lumotlar bayon qilingan.
Nazorat savollari
1. Neftni qayta ishlash zavodlarining iqtisodiyotdagi o‗rni qanday?
2. Yevropa ittifoqida benzin sifatiga bo‗lgan talablarni ayting?
3. Respublikamiz yoqilg‗i - energetika mustaqilligiga qachon erishdi?
4. Jahon neftni qayta ishlash sanoati rivojlanishi va uning hozirgi holati haqida
ma‘lumot bering?
5. Neftni rektifikatsiyalash jarayoni orqali qanday mahsulotlar olinadi?
6. Respublikamizning qaysi hududidan birinchi neft qazib olingan?
7. Mamlakatimizda birinchi neftni qayta ishlash zavodi qachon ishga
tushirilgan?
8. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi qachon ishga
tushirilgan va unda qanday
