43
sifati esa ularning amalda qo‗llanilishi darajasi bilan belgilanilgan. Masalan,
sanoatning dastlabki rivojlanish bosqichlarida benzin unchalik kerak bo‗lmagan,
hatto zararli mahsulot deb qaralgan. Shuning uchun uning tarkibi o‗rganilmagan.
Kerosin zarur mahsulot hisoblangan, surkov moylari sifati esa ular qo‗llanilgan
mexanizmlar yaxshi va uzoq vaqt ishlashi bilan belgilangan.
Neft va uning mahsulotlari tarkibi dastlab Rossiyada (1860-1870 yillarda)
keyinchalik esa AQShda (1880 yillardan so‗ng) o‗rganila boshlangan. Bu
sohada ayniiqsa ulug‗ rus olimi D.I. Mendeleyevning xizmatlari katta bo‗lgan.
Fan va texnologiyalarning rivojlanishi natijasida neft va gaz hamda
ularning mahsulotlari tarkibi va xossalarini tadqiqot qilishning: adsorbsiya,
mass.-spektral tahlil,
gazli xromatografiya, optik, yadro magnit rezonansi,
termik diffuziya va shu kabi usullari paydo bo‗ldi. Neft tarkibida o‗zining
tuzilishi va xossalari bo‗yicha turli xildagi gazsimon, suyuq va qattiq
uglevodorodlar mavjud. Har qanday neft tarkibida erigan gazlar bo‗lib, neft
qazib olinganda uni yer yuzasiga chiqishi bilan bunday gazlar uning tarkibidan
alohida ajralib chiqadi. Shuningdek tog‗ jinslari
qatlamlarida tarkibida neft
bo‗lmagan gaz uyumlari ham uchraydi. Neft uglerod va vodorodning murakkab
birikmalaridan iborat va uning tarkibida taxminan uglerod miqdori 83-86%,
vodorod miqdori 12-14%, oltingugurt С, kislorod О va azot Н miqdori 1-3%,
ba‘zi hollarda oltingugurt miqdori 3-5% gacha bo‗ladi. Massa bo‗yicha
uglevodorodlarning umumiy miqdori 97-98% ni tashkil etadi.
Neftning tarkibi tabiiy gazning tarkibiga ko‗ra juda murakkabdir. Neftda
ko‗p sonli suyuq va unda erigan holda barcha turdagi qattiq uglevodorodlar
mavjud. Neft tarkibi asosan parafin, naften va
aromatik uglevodorodlarning
aralashmalaridan iborat. Neft va gazning tarkibida bo‗lgan barcha
uglevodorodlarning molekulalarini tuzilishiga ko‗ra uchta asosiy guruhga
bo‗linadi:
1. Parafinli uglevodorodlar (alkanlar), umumiy formulasi
2
2n
n
H
C
;
2. Naftenli uglevodorodlar (siklanlar), umumiy formulasi
2n
n
H
C
;
44
3. Aromatik uglevodorodlar (arenlar), umumiy formulasi
6
-
n
n
H
C
.
Neftning asosiy qismini yuqorida keltirilgan har uchala guruhdagi
uglevodorodlarning murakkab aralashmasi tashkil etadi.
Uglevodorodlar
molekulalarining tuzilishi ularning kimyoviy tarkibi va fizik xossalarini
belgilaydi. Shuningdek, qazib olinayotgan neft va gaz tarkibida turli xildagi
mexanik gazlar, metallar va ularning uglevodorodli birikmalari uchraydi.
Neft tarkibi ko‗plab metanli (parafinli),
naftenli va aromatik
uglevodorodlardan iborat bo‗lganligi uchun ularning agregat holatlari ham
turlicha bo‗ladi. Metanli uglevodorodlar С
5
Н
12
dan С
16
Н
34
gacha oddiy
haroratlarda suyuq holda bo‗ladi.
34
16
