"Экономика и социум" №3(94)-1 2022 www.iupr.ru
55
Qoratepa tog‘larining g‘arbida 300 m, sharqiy qismida 600 – 700 m,
Chaqilkalon tog‘larida 700 – 1100 m ni tashkil etadi. Zarafshon tizmasining Jom
botig‘idan g‘arbdagi
eng chekka qismini Ziyovuddin – Zirabuloq tog‘lari hosil
qiladi. Bu tog‘lardagi
Zindontog‘ (1116 m) eng baland tog‘dir. Ziyovuddin –
Zirabuloq tog‘lari past tog‘lar toifasiga mansub bo‘lib, vertikal parchalanish
chuqurligi Ziyovuddin tog‘larida 100 – 200 m, Zirabuloq tog‘larida esa 150 -
300 m (Abdujabborov, 1986).
Hisor tizmasi O‘zbekiston hududidagi eng baland tog‘ tizmasi bo‘lib,
undagi ko‘pgina cho‘qqilarning balandligi 4000 m dan ortadi. Tizma
Qashqadaryo
havzasi doirasida Sumsar – Shertog‘ (2500 – 2800 m),
Hazratisulton (4000 m),
Yakkabog’ -
Osmontarosh, Beshnov, Eshakmaydon,
Xontaxti, Toytalash, Kurek, Maydonoq, G‘uzor va
Boysun tog‘larining
tarmoqlaridan iborat. Vertikal parchalanish o‘rtacha chuqurligi uning g‘arbiy
qismidagi tog‘larda 600 m ga, sharqiy qismidagi tog‘larda esa 1200 m ga yetishi
mumkin.
Paleogen va neogen davrlarining tog‘ jinslari ohaktoshlar, dolomitlar, gips
va qumli –
gilli konglometratlar, shag‘alltoshlar va lyossdan tashkil topgan.
Baland va o‘rtacha baland tog‘larda burmaga nisbatan ko‘ndalang cho‘zilgan
vodiylarning ko‘pligi ko‘zga tashlanadi. Bunday holat ayniqsa tog‘li
mintaqaning janubi – sharqida yaqqol ifodalangan bo‘lib, G‘uzordaryo,
Langardaryo, Qizilsuv, Tanxozdaryoning vodiylarini hosil qiladi. Burmaga
nisbatan ko‘ndalang bo‘lgan vodiylarning vujudga kelishini O.Y.Poslavskaya
daryolarning antitsedentligi, ayrim hollarda esa
epigenetik joylashuvi bilan
izohlaydi.
Qashqadaryo havzasining relyef hosil qiluvchi jarayonlari orasida
fizikaviy nurash jarayonlari muhim o‘rin tutadi. Bu jarayonlarning intensiv
namoyon bo‘lishining izlari barcha joylarda kuzatiladi. Landshaftlarning esa
rivojlanishi doimo bir biri bilan chambarchas bog’liq
komponentlar va ularni
shakllantiruvchi omillarga bog’liq. Landshaftning dinamikasi tushunchasiga
A.A.Krauklis qisqacha qilib quyidagi ta`rif beradi: dinamika - bu ichki va tashqi
kuchlar ta`sirida landshaft holatining o`zgarishidir deb ta’kidlagan edi. G.D.
Rixter esa tabiiy jarayonlarning dinamikasi deb faqat jarayonlar jadalligining
fasllarda o`zgarishini tushunadi. Bunday o`zgarishlar asosan havo harorati
yog`in-sochin va bug`lanishning yil davomida o`zgarishi bilan bog`liqdir. Lekin
bu qaysidir tomonlama bir yoqlama fikrlilikni keltirib chiqaradi.
Masalan adirlar lyoss va lyossimon
jinslar bilan qoplangan, yuzasi
tekislangan yassi tepa marjonlardir. Lyoss qoplamining qalinligi sharqda 2 – 5 m
dan g‘arbda 10 – 15 m gacha etadi. Adirlarning zamini har xil kattalikdagi tosh
bo‘laklari, shag‘al va qum aralashmasi – konglomeratdan tashkil topgan. Bu esa
nurashning tog’ mintaqasidan boshlangan migratsiyasini davomi sifatida adir
mintaqasida
namoyon
bo’lishini
anglatadi.
Landshaft
dinamikasi
tushunchasining shunga yaqin izohini biz V.V.Sochavaning geotizimlar va
ularning dinamikasi kitobida ham uchratamiz.
Uning fikricha geotizimning
