MUSTAQIL
TA’LIM
O‘QUV, ISHLAB
CHIQARISH
AMALIYOTI
KURS ISHI
BITIRUV
MALAKAVIY ISHI
AUDITORIYADAN TASHQARI
TASHKIL ETILADIGAN O‘QITISH
SHAKLLARI
PEDAGOGIK
AMALIYOT
LOYIHA ISHI
70
Mustaqil ta’lim har bir talabaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda amalga oshiriladi. Psixolog va pedagoglarning ta’kidlashicha, talaba bilim
olishda mustaqillikka o‘rgatilmasa, uning olgan bilimlari yuzaki bo‘ladi. Mustaqil
ta’lim darslik, qo‘shimcha adabiyotlar, ommaviy, kompyuter axborot vositalari,
kartografik va ko‘rgazmali qo‘llanmalar, internet ma’lumotlardan foydalangan holda
ijodiy izlanishdir. Mustaqil ta’limdan ko‘zlangan asosiy maqsad nazariy va amaliy
bilimlarni egallash, qonuniyatlarni belgilash, tabiat va jamiyat komponentlari
orasidagi o‘zaro ta’sir va bog‘lanishlarni aniqlash, mustaqil bilim olish
ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat.
Talaba mustaqil ishlash jarayonida, materialini qabul qilish, qayta ishlash,
uning muhim jihatlarini ajratish, yangi o‘zlashtirgan bilimlarni avvalgilari bilan
bog‘lash, taqqoslash, takrorlash va ularni amalga tatbiq qilish sharoitida faol, ijodiy,
mustaqil faoliyati
shakllanadi hamda rivojlanadi.
Mustaqil ta’lim talabalar tomonidan u yoki bu fan bo‘yicha darslik yoki dastur
materiallaridan bir qismini, kredit-modul tizimida esa o‘quv materialini mustaqil
o‘zlashtirilishidir.
Professor-o‘qituvchilar tomonidan ma’ruzada o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma,
malakalarni tanish va odatiy vaziyat, shuningdek yangi vaziyatlarda qo‘llash
maqsadida mustaqil ta’lim shakllarini belgilashi zarur.
Oliy ta’limda talabalarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malakalarni tanish
va odatiy vaziyatda qo‘llash orqali kompetensiyalarni tarkib toptirish maqsadida
amaliy, laboratoriya va seminar mashg‘ulotlarida ma’ruzada o‘zlashtirilgan bilim,
ko‘nikma, malakalarni tanish va odatiy vaziyatda qo‘llash orqali mustahkamlanadi.
Kredit-modul tizimida talabalarning mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish
va baholashda professor-o‘qituvchilar quyidagilarga e’tibor qaratishi talab etiladi.
Mustaqil ish turi va shakli muayyan ta’lim yo‘nalishi (mutaxassislik) hamda
o‘quv moduli (modul)larning xususiyatidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Mustaqil ta’lim uchun taklif etilgan mavzular hamda mustaqil ish topshiriqlari
va ularni bajarish bo‘yicha ko‘rsatmalar talaba uchun ishlab chiqilgan o‘quv moduli
dastur (sillabus)da o‘z aksini topishi lozim. Mustaqil ish uchun taqdim etilgan o‘quv
topshiriqlari variativ tavsifga ega bo‘lishi tavsiya etiladi. O‘quv moduli (modul)
bo‘yicha mustaqil ta’limga ajratilgan soatlarning mustaqil ish tarzida bajarilishi
ko‘zda tutilgan o‘quv birligi hajmi (kredit) mas’ul kafedra muhokamasidan
o‘tkazilishi, yig‘ilish qarori bilan tasdiqlanishi hamda professor-o‘qituvchi tomonidan
tuzilgan sillabusda mustaqil ish shakli va turi mazkur hajm (kredit)ga mos kelishi
lozim. Didaktik jarayon, xususan talabalarning auditoriyadan tashqari ishlarni
jadallashtirish, talabalarning mustaqil ta’lim olish samaradorligini oshirish maqsadida
o‘quv davrining I semestrida tyutorlar, ARM xodimlari va o‘quv moduli mas’ullari
tomonidan mazkur jarayonni amalga oshirish tartibi bo‘yicha davriy ravishda (shu
jumladan, kredit haftaligi doirasida) o‘quv seminarlari tashkil etiladi. Talabalarning
modul yuzasidan mustaqil ish topshiriqlari va uni bajarish muddatlari elektron
platformada qat’iy belgilanadi. Uzrli sabablarsiz mustaqil ishni bajarish muddatini
o‘tkazib yuborgan talabaning o‘quv faoliyati natijalari tekshirilmaydi va
baholanmaydi. Uzrli sabablar esa dekanat (registrator ofis) tomonidan o‘rganib
chiqilishi, dekan yoki kafedra mudiri ruxsati bilan inobatga olinishi hamda topshiriq
71
bajarilishi uchun yakuniy nazorat o‘tkazilishiga qadar qayta topshirish muddati
belgilanishi mumkin.
Mustaqil ta’lim bo‘yicha o‘quv faoliyati natijalari baholan-magan talaba
yakuniy nazoratlarga kiritilmaydi yoki shartli ravishda topshirish muddati
belgilanadi. O‘quv moduli (modul) bo‘yicha oraliq va yakuniy nazorat savollarining
1/2 qismi mustaqil o‘qib-o‘rganish uchun tavsiya etilgan mavzular va adabiyotlar
asosida tuzilishi tavsiya etiladi.
O‘quv moduli (modul)ning auditoriya yuklamasini bajarish vaqtida
talabalarning mustaqil ishlari nazorat qilinmaydi. Talaba mustaqil ish topshiriqlarini
bajarish yuzasidan o‘quv moduli dastur (Sillabus)da ko‘rsatilgan kontakt soatida
oflayn yoki onlayn tarzda bir yoki ikki marotaba maslahat olishi mumkin.
Talaba mustaqil ish topshiriqlarini bajarishda akademik va etik talablarga rioya
etishi (plagiatga yo‘l qo‘ymaslik, professor-o‘qituvchilar, talabalar bilan tolerant
munosabatda bo‘lish, kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash, mas’uliyatlilik) shart.
O‘quv moduli (modul) yuzasidan talabalar bajaradigan mustaqil ish
topshiriqlari variativ tavsifga ega bo‘lishi lozim. Mustaqil ish topshiriqlarining 1/3
qismi kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash (kooperativlik)ga mo‘ljallangan bo‘lishi
kerak. Mustaqil ta’lim uchun taklif etiladigan mavzular va mustaqil ish topshiriqlari
o‘quv moduli (modul)ga ajratilgan kreditlar soni hamda talabaning vaqt budjetini
inobatga olgan holda belgilanishini nazarda tutish lozim.
Talaba tomonidan elektron tizim (platforma)ga yuklangan mustaqil ish
topshiriqlari aniq belgilangan muddatda professor-o‘qituvchi tomonidan tekshirilishi
va natijasi talabaga ma’lum qilinishi shart. Mustaqil ta’lim natijalarini baholash o‘quv
moduli (modul)ning umumiy baholash (100 ballik) tizimida aks ettiriladi va o‘quv
moduli dastur (sillabus)ning baholash mezonlarida unga ajratilgan ball aniq ko‘rsatib
qo‘yiladi.
O‘qishi ko‘chirilgan yoki tiklangan talabalar o‘zlashtirilmagan o‘quv moduli
(modul)larni qayta o‘qish tartibida o‘zlashtiradi. Istisno tariqasida, o‘quv modulining
semestrdagi yuklamasi 6 (olti) kreditdan oshmaydigan akademik farqli o‘quv moduli
(modul)lar talabaning arizasiga ko‘ra va dekan roziligi bilan 100% mustaqil ta’lim
shaklida o‘zlashtirilishi mumkin.
Kredit-modul tizimida talabalar mustaqil ta’limini tashkil etishning didaktik
maqsadi va vazifalari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin:
– talabalarning mustaqil ta’limini tashkil etishdan asosiy maqsad o‘quv moduli
(modul) bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash, boyitish, amaliy
ko‘nikma va malakalarni takomillashtirish, axborot bilan ishlash, o‘z-o‘zini
rivojlantirish,
kognitiv,
kreativ,
hamkorlikda
ishlash
kompetensiyalarini
shakllantirishdan iboratdir.
– talabalarda o‘z-o‘zini rivojlantirish, mustaqil bilim olish va innovatsion
faoliyatni shakllantirishga imkon beruvchi kompetensiyalarni egallash maqsadi bilan
bog‘liqlikda mustaqil o‘quv faoliyatini amalga oshirish;
– bilim, ko‘nikma va malakalarni mustaqil egallash, muammoni shakllantira
olish va uni hal etishning maqbul yo‘larini izlab topishga qobiliyatli kreativ shaxsni
tarbiyalash;
72
– talabalarda o‘quv dasturini to‘liq o‘zlashtirishga doir motivatsiyani hosil
qilish;
– ta’lim oluvchilarda bilim olishga doir mas’uliyatni oshirish;
– talabalarda umummadaniy va kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishga
imkon berish;
– ta’lim oluvchilarda mustaqil bilim olish, o‘z-o‘zini boshqarish va o‘z-o‘zini
rivojlantirishga qobiliyatlilikni shakllantirish uchun sharoit yaratish.
O‘quv materiallarining talabalar tomonidan mustaqil o‘zlashtirilishini
takomillashtirishmasdan zamonaviy ta’lim oldiga qo‘yilgan vazifalarni talab
darajasida bajarishning umuman imkoni yo‘q.
Mustaqil bilim olish nazariyasi va texnologiyada ham pedagogik tamoyillar
asosiy rolni o‘ynaydi. Mustaqil bilim olayotgan sub’ektni ta’lim jarayonida hech kim
o‘qishga majbur etmasdan ularning o‘quv motivatsiyalarini rivojlantirish maqsadga
muvofiq.
Mustaqil bilim olish texnologiyasini yaratish bir necha alohida muammmolarni
hal etishni ko‘zda tutadi. Ular orasida muntazam bilim olishning maqsadini qo‘yish
muammosi alohida ajralib turadi. Agarda ta’lim olish umumiy rivojlanishni
ta’minlashga xizmat qilsa, mustaqil bilim olishning maqsadi esa kasbiy shakllanish
yoki kasbiy mahoratni o‘stirishga xizmat qilish bo‘lib hisoblanadi.
Mustaqil bilim olishni ta’minlashga imkon beradigan topshiriqlar bilim,
ko‘nikma, malaka, tayanch va fanga oid kompetensiyalar, umumiy va xususiy
tushuncha shuningdek, sabab va qadriyatli yunalishlarni o‘zlashtirishi past darajali va
qoniqarsiz bo‘lgan talabalar uchun qulay sharoitni yaratishni ko‘zda tutadi. Birgina
muvaffaqiyatni his etish ham talabani mustaqil bilim olishga undovchi psixologik
holatni yuzaga keltiradi.
Talabaning mustaqil ishi uning auditoriyada va undan tashqarida, o‘qituvchi
rahbarligida yoki o‘qituvchi ishtirokisiz amalga oshiriladigan mustaqil ish majmuini
anglatadi. Mustaqil ta’limni B. Blum taksonomiyasiga oid maqsadga muvofiq tashkil
etilishi mavjud muammolarni hal qilishga yordam beradi.
Hozirda ta’lim oluvchilar orasida mustaqil ta’limni tashkil etishdagi
muammolar quyidagilar:
-professor-o‘qituvchining talabalarning mustaqil ta’limi va ishining didaktik
ta’minoti tizimli ishlab chiqilmaganligi;
-professor-o‘qituvchi tomonidan mustaqil ish vazifalarni hamma talabalarning
to‘liq bajarishi lozimligi to‘g‘risida talabni amalga oshirmasligi;
-talabalarda o‘ziga bo‘lgan ishonchning yo‘qligi;
-talabalar nutq madaniyatining yaxshi rivojlanmagani;
-talabalarning mustaqil ishini baholashda vaqtning yetishmasligi sababli uning
metodikasining ishlab chiqilmaganligi, ya’ni taqdimotlar himoyasining tashkil
etilmasligi;
Mustaqillik-shaxsning alohida xususiyati, layoqati, faolligi diqqatini jamlash
qobiliyati, qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida bor kuchini sarf etish kabi
xususiyatlar birligidir.
Yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biri hisoblanadi. Talabalarga yuqori darajadagi bilimni o‘quv
73
auditoriyasidagi mashg‘ulotlar to‘liq bera olmaydi. Buni amalga oshirishda mustaqil
o‘quv faoliyati to‘ldiruvchi rivojlantiruvchi vazifasini bajaradi.
Mustaqil ta’lim o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash,
qo‘shimcha ma’lumot yoki materialni mustaqil o‘rganish maqsadidagi o‘quv shakli.
Talabalar o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz yoki bilvosita boshqaruvida, u bergan
vazifa, darslik asosida individual bajaradigan ishi mustaqil ish hisoblanadi.
Talabalarning mustaqil ishi o‘quv jarayonining ajralmas qismidir. Mustaqil
faoliyat muayyan o‘quv modulidan o‘quv dasturida belgilangan hamda talaba
tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni
shakllantirishni amalga oshirishga xizmat qiladi, o‘qituvchi maslahati va tavsiyalari
asosida auditoriya yoki auditoriyadan tashqarida bajariladi. O‘quv modulining
xususiyatidan kelib chiqib, mustaqil ish turlari bo‘yicha topshiriqlar ishlab chiqiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2005 yil 21
fevraldagi «Talabalar mustaqil ishini tashkil etish to‘g‘risida»gi 34-sonli buyrug‘i
bilan tasdiqlangan «Talabalar mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash
tartibi to‘g‘risida»gi Namunaviy nizomda quyidagilar aniq belgilangan:
– talabalar mustaqil ishining maqsad va vazifalari;
– talaba mustaqil ishining tashkiliy shakllari;
– talaba mustaqil ishining axborot ta’minoti;
– talaba mustaqil ishini nazorat qilish va baholash.
Mazkur nizomda talabalar mustaqil ishining maqsad va vazifalari, shakllari,
axborot ta’minoti, nazorat qilish turlari va baholash mezonlari ko‘rsatib berilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2009 yil 14
avgustdagi 286-sonli buyrug‘ining 1-ilovasida «Talabalar mustaqil ishini tashkil etish
va nazorat qilish bo‘yicha yo‘riqnoma»da talabalar mustaqil ishini samarali olib
borish uchun yanada kengroq va chuqurroq ma’lumot berilgan. Mazkur buyruqda
talabalarning tadqiqot o‘tkazish qobiliyati, kreativ fikrlashini rivojlantirish nazarda
tutilgan.
Talabalar mustaqil ta’limining asosiy vazifasi mustaqil ravishda ma’lumotlar
topish usuli bilan bilim olishni rivojlantirish, o‘quv jarayoniga ijodiy yondashishga
faol qiziqishni shakllantirishdan iborat.
Kredit-modul tizimida talabalarning mustaqil ta’limini baholash bo‘yicha aniq
tavsiya bo‘lmaganligi sababli mazkur jarayon uchun tavsiya ishlab chiqildi.
Mustaqil ishni baholash mezonlari 5 baho asosida ishlab chiqildi va talabalar
uchun rag‘batlantirish darajalari ham belgilandi.
Ma’lumki, talabalar mustaqil ta’limni amalga oshirgandan so‘ng, bajargan ishi
yuzasidan ustozdan rag‘bat kutadi agar rag‘bat avvaldan shakllantirilib talabalarga
tavsiya etilsa, ularni ichki o‘quv motivatsiyasi ortadi.
| 