qilingan ta ’sirotni markaziy asab tizimiga o ‘tkazuvchi,
uzatuvchi apparat -
markazga intiluvchi neyronlar tizimsi va nihoyat, o ‘sha markaziy qism,
ya’ni miya po‘stlog‘i ishtirok etishi shart. Analizatorning po‘stloq qismi
deyilganda miya po‘stlog‘i va markaziy asab tizimining boshqa qismlarida
joylashgan, muayyan ta’sirotlarni analiz va sintez qilishda ishtirok
etadigan nerv hujayralarining guruhi tushuniladi. Shunday qilib, tegishli
sezgi hissiyotining (ko‘rish, eshitish,
hid bilish, ta’m bilish, og‘riq sezish
va boshqalaming) paydo boiish i uchun belgili sezgi organlaridagi (ko‘z,
quloq, teri, burun, muskul, paylar va boshqalardagi) retseptorlar qabul
qilayotgan ta’sirotlarning markaziy asab tizimiga, uning oliy qismi -
po‘stloqqa uzatilishi va u yerda analiz va sintez qilinishi shartligini
hisobga olib, avval I.M.Sechenov keyinchalik esa I.P.Pavlov fandagi
"sezgi organlari" degan tushunchalami "analizatorlar" deb yuritish
maqsadga muvofiq ekanligini ta'kidladilar va shu iborani fanga kiritdilar.
Gap
shundaki, sezgi organlari deganda faqatgina retseptor apparat,
ta’sirotlarni qabul qiluvchi organ (ko‘z, quloq, burun, teri, til va boshqalar)
tushuniladi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, sezgi hissiyoti faqat
retseptor apparat, ya’ni sezgi organlarining ishtiroki bilangina yuzaga
chiqmaydi. Sezgining yuzaga kelishi uchun sezgi organ (retseptor), undan
chiqib, markazga intiluvchi va markazdan organga keluvchi (markazdan
qochuvchi) nerv, markaziy asab tizimi va uning oliy qismi - bosh miya
yarim sharlari po‘stlog‘i birga ishtirok etishi shart. Bular yagona tizim
bo‘lib, bir funksiyani bajaradigan organning turli qismlaridir. Shu
tizimning
istalgan zvenosi shikastlansa, tegishli sezgining paydo bo‘lishi
bo‘ziladi, yoxud mutlaqo yuqoladi. Shu sababli bu tizimlarni yaxlit deb
tasaw ur qilib, ularni sezgi organlari deb atamasdan, analizatorlar deb
atash ancha to ‘g ‘ri, zotan, bu nom ularning mohiyatiga to‘la mos keladi.
Analizatorlar hayvonlaming zoologik silsilaning qaysi bosqichida turishi,
yashash xususiyatlari, rivojlanish darajasiga bo giiq ravishda rivojlanib
borgan va mukammallashgan. Zoologik silsilaning qo‘yi bosqichlarida
turadigan, tuban hayvonlar ta’sirotni masofadan seza olmaydi. Ular
tanasiga bevosita tekkan ta’sirlargagina javob reaksiyasi hosil qiladi, xalos.
Zoologik silsilada bir muncha yuqoriroqda
turadigan hayvonlar, masalan,
baliqlar miyasining hid sezish qismi ancha taraqqiy etgan. Shu sababli ular
ta’sirotni masofadan bemalol yaxshi seza oladi. Qishloq xo‘jalik
hayvonlarining analizatorlari misli ko‘rilmagan darajada yaxshi taraqqiy
etgan. Ular ta’sirotni masofadan, ko‘pincha ancha uzoq masofadan juda
yaxshi sezadi. Shu sababdan ham, ular organizmining tashqi muhitga
mukammal moslasha olishi uchun eng qulay sharoit tug‘ilgan. Har bir
396
sezgi organining-analizatorning
evolyutsiyada moslashgan, o ‘z
tabiatiga
monand, o‘ziga xos, y a’ni adekvat ta ’sirotchisi bo‘ladi. Masalan, ko‘ruv
analizatori uchun yorug‘lik nurlari, eshituv analizatori uchun tovush
to‘lqinlari adekvat ta’sirotlardir va hokazo. Adekvat ta’sirotga nisbatan
analizator retseptorlarining qo‘zg‘aluvchanligi benihoya yuqori (ya’ni
qo‘zg‘alish pog‘onasi juda past) bo‘ladi, chunonchi, ko‘ruv analizatori
retseptorlarining qo‘zg‘alishi uchun 1-2 ta yorug‘lik kvantlari kifoya.
Analizatorlar retseptorlari adekvat ta’sirotlardan tashqari, adekvat
bo‘lmagan (noadekvat) ta ’sirotlar, masalan, elektr toki, mexanik ta’sirlar
va boshqa bilan ham qo‘zg‘alishi mumkin. Ko‘zga
birdan qattiq zarb
tekkanida "ko‘zning chaqnashi", ya’ni yorug‘lik sezgisining yuzaga
chiqishi
yoki
quloqdagi
Kortiy
organi
tukli
hujayralari
-
fonoretseptorlarining biror zarbdan ta ’sirlanishi (zarb bilan urilganda
"quloq shangillashi") bunga misol bo‘la oladi. Ammo bu vaqtda
kuzatiladigan sezgi tabiatan juda qashshoq, o ‘zi nihoyatda zaif bo‘lib,
qisqa
davom
etadi.
Analizatorlar
faoliyatining
nihoyatda
aniq
ixtisoslashganligi XX asrdagi mashhur nemis fiziologi Iogannes Myullemi
chalkash fikrlarga olib keldi. Shu sababli u adashib, sezgi organlarining
spetsifilc energiyasi haqida noto‘g ‘ri idealistik nazariya yaratdi. I.Myuller
har bir analizatorning evolyutsiya jarayonida aniq bir adekvat ta’sirotga
moslashgani va nuqul o ‘ziga xos sezgi
hosil qilishiga qarab hosil
bo‘Iadigan sezgi sifati ta’sirot xarakteriga bog‘liq bo‘lmasdan, faqat sezgi
organ ining holatiga, unda doimo bo‘ladigan o‘zgarmas qandaydir bir
spetsifik energiyaga bog‘liq deb da’vo qiladi. I.Myulleming bu ta’limotiga
ko‘ra, sezgilarimiz bizni o ‘rab olgan moddiy dunyodagi narsalarning, ular
holatining, sifat xossalarining asl in’ikosi bo‘lmasdan, sezgi organlarimiz,
sezuvchi nervlarimizning shu narsalar ta ’siridan kelib chiqadigan holatidir,
degan noto‘g‘ri tushuncha paydo bo‘ladi. Bu bilan I.Myuller sezgilarimiz
moddiy dunyoni to ‘g ‘ri, qanday bor bo‘lsa, shundayligicha aks ettira
olmaydi, shu sababli sezgilarimiz yordamida ob’ektiv
reallikni bilish
mumkin emas, degan idealistik fikrga keladi. I.Myulleming ta’limotini
keyinchalik uning shogirdi G.Gelmgolts rivojlantirdi. G.Gelmgolts
sezgilarimiz ob’ektiv reallikning haqiqiy in’ikosi bo‘lmasdan, ulaming
simvollari (belgilari) dir deb da’vo qildi va o‘z ustozidan uzoq ketmadi.
I.Myuller va shogirdlarining qarashlari, ta’limotlari, I.M.Sechenov,
keyinchalik esa, I.P.Pavlov tomonidan qattiq tanqid qilindi. I.Myuller
ta ’limotining noto‘g‘riligi shu buyuk olimlaming ishlari, ilmiy tadqiqotlari
bilan isbotlab berildi. I.Myuller yaratgan "fiziologik idealizm"ga V.I.Lenm
qaqshatqich zarba berdi. V.I.Lenm o ‘zining in’ikos nazariyasida moddiy
397
dunyo bizning ongimizdan tashqarida, mustaqil ravishda mavjud,
sezgilarimiz esa ob’ektiv reallikning sub'ektiv obrazidir, deb ta'kidlaydi.
Demak, sezgilar sub'ektiv xarakter va o ‘ziga xos
sifat xususiyatlariga ega
bo‘lishi bilan bir vaqtda ularda narsa va hodisalarning ob’ektiv obrazi to‘la
o‘z ifodasini topadi.
