KO‘RISH ANALIZATORI
Ko‘rish uchun tashqi muhitdan kelayotgan yorug‘lik to‘lqinlari ko‘z
orqali o ‘tib, markaziy asab tizimiga uzatilishi lozim. Binobarin, ko‘z
ko‘rish analizatorining eng muhim qismi, retseptor apparatidir.Odam va
hayvonlaming yorug‘lik ta’sirotlarini sezish qobiliyati evolyutsiya
jarayonida paydo bo'lib, rivojlanib borgan. Umuman,
hayvonot olamining
qariyib hamma vakillari u yoki bu darajada yorug‘likni sezish xususiyatiga
egadir. Past taraqqiy etgan tuban hayvonlaming ko‘pchilik vakillari
yorug‘likni butun tanasining yuzasi bilan sezadi. Bular tanasining yuzasida
yorug‘likni sezadigan pigmentli maxsus hujayralar tarqalgan bo‘ladi. Eng
sodda ko‘zsimon tuzilma dastlab, xivchinlilarda, birmuncha murakkab
ko‘z esa, bug‘im oyoqlilarda paydo bo‘lgan. Sut emizuvchi hayvonlamirtg
ko‘rish
analizatori, jumladan ko‘zi misli ko‘rilmagan darajada yaxshi
taraqqiy etgan va yorug‘likni qabul qiladigan, sezadigan eng mukammal
organga aylangan. Ko‘rish organizm uchun benihoya katta ahamiyatga
ega. Ko‘rish tufayliodam va hayvonlar hayvonlar moddiy dunyodagi
narsalar, ulaming shakllari, ranglari,
holatlari, o‘zaro olgan o ‘rinlari,
munosabatlari to‘g‘risida tasaw ur hosil qiladi, natijada organizm ularga
nisbatan eng qo‘lay vaziyatni egallaydi, muhitga moslashadi.
Ko‘zning tuzilishi.Odam va hayvonlaming ko‘zi o‘ziga xos tuzilish
va funksional xususiyatlarga ega bo‘lib, bir necha qismlardan tashkil
topgan, nihoyatda murakkab organdir. Ko‘z kalla suyagining ko‘z kosasi
ichida joylashgan, u ko‘z soqqasi (olmasi) , ko‘ruv nervi va yordamchi
himoya apparat (ko‘zning muskullari, fasciyalar, tomirlar va nervlardan)
tashkil topgan. Ko‘z kosasi ko‘zni turli-tuman ta’sirlardan himoya qiladi.
Ko‘z soqqasining kapsulasi va yadrosi bor.
Yadrosi - suyuqlik, gavhar, va
shishasimon tanaga bo‘linadi. Kapsulasi tashqi (oqsil parda), o ‘rta (tomirli)
va ichki (to‘r) pardalardan iborat.
K o‘zning tashqi oqsil pardasi zich biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan,
orqa tomonida ko‘mv nervi o ‘tadigan teshik bor; oldingi qismi kichikroq,
tiniq, ammo juda egilgan bo‘lib, shox parda deyiladi. Ko‘zning o‘rtadagi
tomirli pardasi tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan, unda pigmentlar bor.
Tomirli pardaning eng oldingi bo‘limi, y a’ni bevosita shox pardaning
orqasida yotgan qismi pigmentga boy bo‘lib, rangdor parda yoki kamalak
parda deyiladi. Kamalak pardaning o‘rtasida teshik bor, qorachiq deb
shunga aytiladi. Kamalak pardaning orqasida ikki tomonlama qavariq
linzaga uxshaydigan yasmiqsimon shakldagi ko‘z gavhari, uning orqasida
esa shishasimon tana joylashgan. Shox parda bilan kamalak parda o ‘rtasida
kichkinagina bo‘shliqi bor - bu - ko'zning
oldingi kamerasidir; kamalak
401
parda bilan ko‘z gavhari o‘rtasida ham bo‘shliqi bor, ko‘zning keyingi
kamerasi deb shunga aytiladi. Bu kameralar suvsimon suyuqlik bilan to ‘la
bo‘ladi. Ko‘z gavharida tomirlar bo‘lmaganligi sababli u ana shu
kameralardagi suyuqlik orqali oziqlanadi. Gavharda tomirlar yuqligining
katta ahamiyati bor. Gavharda tomirlar bo‘lganida edi, uning tiniqligi
bo‘zilib, ko‘rishga halaqit berar, oqibatda ko‘z xira tortib qolgan bulardi.
Ko‘zning tuzilishi (59-rasmda ko‘rsatilgan). Ko‘zning ichki uchinchi
pardasi - to ‘r parda hamma pardalaridan ham muhimroq bo‘lib, ko‘zning
butun ichki tomonini qoplagandir. Uning asosini tayanch hujayralar tashkil
qiladi, bu hujayralar behad ko‘p sinaps boglari hosil qilib, o‘zaro tutashgan
va ko‘z soqqasining bu pardasiga guyo to ‘rni eslatadigan tuzilish bergan,
uning to‘r parda deb atalishiga ham sabab shu. To‘r
parda bir necha
qavatlarga boiinadi. Tashqi qavatida qora rangli fussin pigmenti bor
epiteliy hujayralaridan tashkil topgan. Fussin nurlami yutib, narsalami
aniqroq ko‘rishga yordam beradi. To‘r pardaning navbatdagi qavatida
yorug‘likni sezuvchi hujayralar (fotoretseptorlar) - tayoqchalar va
kolbachalar joylashgan. Bu pardaning ko‘rish jarayonida muhim o ‘rin
egallashi ham unda ana shu hujayralarning borligiga bog‘liq.
49-rasm. Odam ko‘zining tuzilishi.
