nurlar to ‘r pardaning muayyan nuqtasida fokusga yigilmaydi. Shu tufayli
narsalar xira ko‘rinadi.
Xromatik aberratsiya. To‘r pardaning tegishli nuqtalarida to iq in
uzunligi turlicha b o ig an nurlarning bir vaqtda fokusga to ‘planishi bilan
xarakterlanadi. Bunda ham to‘r pardaga buyumlarning noaniq tasviri
tushadi.
Rang ko‘rish. Tabiatdagi deyarli hamma narsalaming o ‘ziga xos
rangi bor. Ko‘zning o ‘sha narsalar rangini o ‘z holicha ko‘rishiga, ajrata
olishiga rang ko‘rish deyiladi. Rang ko‘rish tufayli hayvonlar narsa va
buyumlarni yaxshiroq ko radi. Bu esa hayvon hayotiga katta ahamiyatga
ega. Chunki rang ko‘rish natijasida
hayvonlar ozuqalami taniydi,
g‘animlarini ajratadi. Rang ko‘rish layoqati hayvonlaming evolyutsion
taraqqiyotida paydo b o iib , rivojlangan va takomillashgan. Zoologik
silsilasining
qo‘yi
bosqichlarida
turadigan
ko‘pchilik
hayvonlar
(hasharotlar, baliqlar, baqalar va boshqalar) ham rang ko‘rishga qodir
ekanligi tekshirishlar tufayli isbotlangan. Jumladan, asalarilaming to ‘rt,
toshbaqalarning uch xil rangni ajrata olishi isbotlangan. Ammo past
taraqqiy etgan hayvonlarda rang ko‘rish uncha takomiliga yetmagan. Shu
sababli ular rangni ajratishda tez adashadi.
Sut emizuvchilardan rang
ko‘rish qoramolda, ayniqsa, otlarda yaxshi rivojlangan, boshqa qishloq
xo‘jalik hayvonlari ham rangni yaxshi ajratadi, deb taxmin qilinadi. Otlar
mavjud ranglaming hammasini, qoramollar esa to ‘rtasini - qizil, yashil,
kuk va sariq ranglami payqay oladi. Rang ko‘rish m a’lum uzunlikdagi
elektromagnit toiqinlar, ya’ni har xil nurlar ko‘zga, to ‘r pardaga
tushganda yuzaga chiqadi. Masalan, ko‘zga to ‘shayotgan
elektromagnit
toiqinlari 620-760 mlmk (milli mikron uzunlikda b o is a narsa qizil, 510-
550 mlmk uzunlikda b o is a yashil, 480-510 mlmk uzunlikda boiganda esa
kuk b o iib ko‘rinadi. Rang ko‘rishda to ‘r pardadagi kolbachalar ishtirok
etadi. Rang ko‘rishni tushuntiradigan bir qancha nazariyalar bor. 1791 yili
М. V. Lomonosov tomonidan maydonga qo‘yilgan, keyinchalik T. Jung va
G.Gelmgoltslar asoslagan uch komponentli rang ko‘rish nazariyasi hozir
ham qisman tan olinadi. Bu nazariyaga ko‘ra, to ‘r pardaga uch xil
kolbachalar bor. Shu kolbachalaming har bir xilida m aiu m uzunlikdagi
y orugiik nurlari ta’sirida parchalanadigan moddalar bor, jumladan,
birinehi
xil kolbachalarda qizil rangli, ikkinchi xil kolbachalarda yashil
rangli, uchinchi xilida esa binafsha rangli nurlar ta ’sirida parchalanadigan
moddalar boiadi. Istalgan rangdagi narsalardan kelayotgan nurlar
birdaniga barcha kolbachalardagi moddalarga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq bu
vaqtda hamma kolbachalardagi moddalar bir xilda parchalanmaydi. Shu
408
reaksiyalar tufayli hosil bo‘Igan qo‘zg‘alish kolbachalardaii
ko n sh
nervi
orqali po‘stloqqa uzatiladi, po‘stloqda analiz va sintez qilinganidan so‘ng
belgili rangni ko‘rish hissi paydo boiadi. Hozirgi vaqtda zamonaviy
asboblar yordamida o ‘tkazilayotgan tekshirishlar uch komponentli
nazariyaning ozmi-ko‘pmi to‘g‘riligidan darak bermoqda. Bu nazariyadan
tashqari rang ko‘rishni
tushuntirishga harakat qilib, boshqa nazariyalar
ham yaratilganki, Bularni R. Granit, E. Gering, G. Xartrij va boshqalar
ishlab chiqqan. Uch komponentli nazariya va hozirgacha m a’lum b o igan
boshqa hamma nazariyalar rang ko‘rish jarayonining u yoki bu tomonlarini
ozmi-ko‘pmi ochib bersa-da, ammo uning mohiyatini to ia tushuntirib bera
olmaydi.
Ikki ko‘z bilan (binokulyar) ko‘rish. Odatda buyum bir vaqtda ikki
ko‘z bilan ko ‘rilganda uning tasviri har ikkala ko‘z to ‘r pardalarining
simmetrik, bir-biriga mos nuqtalariga tushadi.
Shu sababli u bitta b o iib
ko'rinadi. Agarda buyum tasviri har ikkala ko‘z to ‘r pardasining bir-biriga
nosimmetrik nuqtalarida tushganida edi, bu vaqtda u ikki ko‘zga alohida-
alohida, ya’ni ikkita b o iib ko‘ringan bulardi. Binokulyar ko‘rish katta
ahamiyatga ega. Ikki ko‘z bilan ko‘rilganda ko‘z o ‘tkirligi kuchayib,
k o ‘rish maydoni kengayadi. Buyumlar to ia , atroflicha ko‘riladi, ulaming
shakli, qancha masofada turganligi to ‘g ‘risida aniqroq tasavvur hosil
boiadi.
K o‘z adaptatsiyasi. K o'zning turli ravshanlikdagi yorugiikka
moslashish xususiyatiga adaptatsiya deyiladi.
Chunonchi, odam ravshan
yorug‘ joydan qorongi joyga kirganida bir oz vaqt davomida dastlab hech
narsani ko‘ra olmay turadi, ko‘zning ko‘rish qobiliyati bir oz vaqtdan
so‘ng asta-sekin tiklanadi (qorongulik adaptatsiyasi). Shuningdek, qorongu
joyda uzoq turilgandan keyin birdan yorugiikka chiqilganda ham
dastlabki daqiqalar davomida ko‘z qamashadi,
natijada narsalar aniq
ko‘rilmaydi, ammo bunda ham ko‘zning aniq ko‘rish qobiliyati bir oz
vaqtdan so‘ng tiklanadi (yorugiik adaptatsiyasi). Adaptatsiyaning kelib
chiqishini tushuntirish fiziologiyadagi munozarali masalalardan biridir.
Y orugiik adaptatsiyasining zaminida ko‘zning to‘r pardasidagi fotoretsep-
torlarida yorugiikni sezuvchi moddalaming kamayishi va aksincha,
qorongulik adaptatsiyasining zaminida yorugiikni sezuvchi moddalansing
o ‘sha retseptorlarda ko‘payishi yotadi, deb hisoblanadi. Ammo keyingi
paytlarda bu fikr m a’lum e'tirozlami tugdirmoqda. Hozir ko‘zning
adaptatsiyasi retseptorlarda kechadigan jarayonlar bilan bir vaqtda marka
ziy asab tizimiga ham b o g iiq deb hisoblanadi. Adaptatsiya paydo
boiishiga shartli reflekslar hosil qilinganligi bu jarayonda po‘stloq ham
409
ishtirok etishidan darak beradi. Rang-tuslarga nisbatan ham adaptatsiya
paydo boiadi. Rangli nurlarga javoban kelib
chiqadigan adaptatsiyaga
rang adaptatsiyasi deyiladi. Ko‘zning rang adaptatsiyasi uning rangli
nurlarga o‘rganib qolib, keyin bu nurlarni yaxshi sezmaydigan holda
tushishi bilan ifodalanadi.
