Bog'liq G‘ofurov A.T., Fayzullayev S.S. Genetika va evolyutsion ta’limot
HID SEZISH ANALIZATORI Hid
sezish
analizatori
filogenetik
jihatdan
eng
qadimgi
analizatorlardan bo‘lib,odam va hayvonlar uchun katta ahamiyatga egadir.
Hid sezish analizatori turli is-hidlami bilish va ularni bir-biridan ajratish
uchun xizmat qiladi. Odam va hayvonlarda hidni masofadan sezish aksari
yaxshi rivojlangan, hayvon shu analizatori yordamida ozuqa topadi,
g‘animi (dushmani) borligini sezadi, qarama-qarshi jinsdagi hayvonlarni
ajratadi.
Hidni yaxshi biladigan hayvonlar (deyarli barcha sut
emizuvchilar) makrosmatiklar deyiladi. Qushlar
odamlar, kitlar,
maymunlar esa, hid bilishda makrosmatiklardan keyin turadi va
mikrosmatiklar deb ataladi. Hid sezish analizatorining periferik retseptor
qismi burun bo‘shlig‘ining yuqori qismida, g ‘alvirsimon suyakning ostida
joylashgandir. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining hid bilish retseptorlari
joylashgan yuzasi hid bilish soxasi deyiladi. Hid bilish hujayralari bipolyar
bo‘lib, silindr shakldagi tayanch hujayralaming atrofida joylashadi,
kattaligi 5-10 mikron keladi. Hid bilish hujayralarining yuzasida bir talay
mayda tukchalar bor. Bu tukchalar hid bilish hujayralarining sezish
yuzasini bir necha marta kengaytiradi. Burundagi hid sezuvchi bipolyar
hujayralar aksonlarining hammasi o‘zaro birikib, 20 ga yaqin nerv
tolachalarini hosil qiladi. Shu tolachalar g ‘a!virsimon suyakning
419
teshiklaridan o ‘tib, kalla suyagining ichiga kiradi va hid bilish traktining
oldingi yugon qismiga boradi.
Shu yerdan ikkinchi neyron aksonlari chiqib, bodomsimon yadro
bilan tutashadi. Bodomsimon yadrodan hid bilishning uchinchi neyroni
boshlanadi, bu neyron bosh miya yarim sharlarining po‘stlog‘i bilan
boglanadi.
60-rasm. Hid bilish analizatori.
1-burun bo‘shlig‘i; 2-hid bilish reseptorlari; 3-hid bilish a ’zosi.
