*
Globin
3-rasm. Gemoglobinning tuzilishi.
Birlamchi embrional gemoglobin organizmning embrional taraq-
qiyotida, sariq xaltada qon hosil bo‘lish davrida, fetal gemoglobin
embrionning jigarida qon hosil bo'lish davrida vujudga keladi. Katta
yoshli hayvonlardagi gemoglobin ko‘mikda qon ishlab chiqarila boshla-
gandan keyin hosil b o ia boshlaydi. Fetal gemoglobin katta hayvonlar
gemoglobiniga qaraganda kislorod bilan yaxshi birikadi.
Gem ikki valentli
temir atomi bilan birikkan to‘rtta pirrol halqasidan tashkil topgan. Bu
halqalaming ikkitasi kislotali, ikkitasi ishqoriy xususiyatga ega. Gemdagi
temir atomi gemni globin bilan biriktiradi. Gemoglobinga osh tuzi,
koncentrlangan toza sirka kislota bilan ta’sir qilinganda, globindan gem
oksidlangan gemin holida ajraladi. Mikroskopda kuzatilganda gemin
o‘ziga xos kristallar shaklida ko‘rinadi.
Gemoglobin organizmda 0
2
bilan birikib
oksigemoglobin hosil
qiladi.
Bu
jarayon
o ‘pkada
yuz
beradi.
O'pkada
hosil
bo'lgan
oksigemoglobin kapillyar qon tomirlaridan to‘qimalarga yetib borganida
osonlik bilan gemoglobinga va kislorodga parchalanadi. Bu vaqtda ajralib
chiqqan kislorod to‘qima va hujayralaming nafas olishi uchun sarflanadi.
Oksigemoglobin hosil bo‘lganda gemoglobinning o ‘zi ham, uning
tarkibidagi temir atomi ham oksidlanmaydi temiming valentligi
o‘zgarmaydi. Kisloroddan tashqari, gemoglobin karbonat angidridi va is
gazi bilan ham birikmalar hosil qila oladi. Gemoglobinning to'qima
kapillyarlarida karbonat angidridini biriktirib
hosil qilgan birikmasiga
karbogemoglobin
deyiladi. Gemoglobinning is gazi (CO) bilan hosil
qilgan birikmasiga karboksigemoglobin deyiladi, bu birikma organizm
uchun juda havflidir. Gemoglobin is gazi bilan kislorodga ko‘ra 300 marta
tez birikadi. Hayvon nafas olayotgan havoda 0,07% is gazi bo‘lsa,
havoning tarkibidagi kislorod odatdagidek (20,9%) bo‘lganida ham qon
54
ta rk ib id a g i g e m o g lo b in n in g 5 0 % g a y aq in i is gazi b ila n birik ad i.
G e m o g lo b in n in g is g a zi b ilan b irik ib , h o sil q ilg a n b irik m asi an c h a tu rg ‘un
b o ‘lib o k sig e m o g lo b in g a q a rg a n d a ju d a se k in p a rc h a la n ad i.
S hu sab ab li
g e m o g lo b in - is
g a z i
b ila n b irik k a n d a n k e y in k islo ro d b ilan b irik a
o lm a y d i. N a tija d a o rg a n iz m t o ‘q im a la ri k islo ro d g a y o lc h im a y q olib,
h a y v o n h a lo k b o 'lis h i m u m k in . G e m o g lo b in n in g k islo ro d b ilan b irik ib ,
hosil q ilg a n o k sig e m o g lo b in g a q a ra g a n d a a n c h a tu rg ‘un b o 'la d ig a n
b irik m a sig a m e tg e m o g lo b in d e y ila d i. M e tg e m o g lo b in n in g hosil b o ‘lishi
o rg a n iz m n in g fe n o citin , a u tip irin , a m iln itrit, su lfa n ila m id
kabi d o riv o r
m o d d a la ri b ilan z a h a rla n ish i o q ib a tid a y u z b erad i. B u m o d d a la r k u c h li
o k sid lo v c h ila r ro lim o ‘y n a y d i v a k islo ro d n in g g e m o g lo b in b ila n k im y o v iy
re a k siy a sig a k iris h u v ig a sa b a b b o ‘ladi, b u n d a g e m o g lo b in ta rk ib id a g i ikki
v a le n t te m ir o k sid la n ib u ch v a le n tli te m irg a ay lan a d i v a g em o g lo b in b ilan
k islo ro d b irik m a si h o sil b o ‘ladi. M e tg e m o g lo b in tu r g 'u n b irik m a , to 'q im a
k a p ily a rla rid a p a rc h a la n m ay d i. N a tija d a to ‘q im a v a h u ja y ra la r y etarli
m iq d o rd a k islo ro d o lo lm a y d i v a o rg a n iz m d a a n o k siy a - k islo ro d ta n q islig i
y u z berad i. Q o n d a m e tg e m o g lo b in m iq d o ri h a d d a n ta sh q ari k o ‘p a y ib
k e tsa, o rg a n iz m h a lo k b o ‘ladi.
M e tg e m o g lo b in k o ‘p a y ib k e tg a n d a
o rg a n iz m g a m e tilin sin k a (m etil k o ‘ki) e ritm a sin i
y u b o rib d av o la sh
m u m k in . Q o n d ag i g e m o g lo b in n in g hosil q ilg an turli b irik m a la rin i sp ek tral
a n a liz y o rd a m id a a n iq la sh m u m k in . O k sig e m o g lo b in u ch u n sp e k trn in g
s a rig ‘-y a sh il q ism lari D, E n u q ta la r o ra sid a ikki q a ra m tir ch iziq ,
q a y ta rilg a n g e m o g lo b in u c h u n esa sp e k tr sh u q ism d a g i D n u q ta to m o n id a
b itta k e n g q a ra m tir ch iziq b o ‘lish i x o sd ir (4 -ra sm g a q aran g ).
4 -rasm . G e m o g lo b in n in g sp e k tr ch iziq lari.
Q o n d a g i
g e m o g lo b in n in g
m iq d o ri
S ali
g e m o m e tri
y o rd a m id a
a n iq lan a d i. B u u su l te k sh irila d ig a n q o n e ritm a sin in g ra n g in i sta n d a rt
e ritm a ra n g i b ila n so lish tirib k o 'r i s h g a , y a n i k a lo r im e tr ik y o 1
b ila n
a n iq la s h g a a s o s la n g a n . B u n d a n t a s h q a r i, q o n n in g k is lo r o d s i g ‘ im in i,
