1.3. Maydalash jarayoni
Boyitish fabrikasiga rudalar har xil o‘lchamdagi bo‘laklar holida kelib tushadi.
Rudaning yiriklik xarakteristikasi yoki uning granulometrik tarkibi konni qazib
olish usuliga, rudaning qattiqligiga, konning sanoat quvvatiga va hokazolarga
bog`liq.
Rudani boyitishdan oldin foydali qazilma minerallari va puch tog‘
jinslari ularni erkin va bir-biridan ajralgan holda ko‘rsata olishi mumkin
bo‘lgan yiriklikka (o‘lchamga) keltirilishi kerak. Rudani boyitishdan oldin
tayyorlash uchun maydalash va yanchish jarayonlari qo‘llaniladi.
Fizikaviy mohiyati jihatidan bir xil jarayonlar hisoblanuvchi maydalash
hamda yanchish bir-biridan bu operatsiyalarga tuShuvchi va ulardan chiquvchi
mahsulotlaming o‘lchamiga qarab shartli ravishda farq qiladi.
Maydalash jarayoniga mahsulot 1500 mm gacha kattalikda tushib,
maydalangan mahsulot 10— 15 mm o‘lchamda bo‘ladi. Rudaning o‘lchamini
0,074 mm gacha kichraytirish yanchish jarayonida sodir bo‘ladi.
Rudaning boyitishdan oldingi eng so‘nggi o‘lchami qo‘llaniladigan
boyitish usuliga bog‘liq bo‘ladi.
20
Bu o‘lcham har qaysi foydali qazilma uchun uni boyitilishga tekshirish
jarayonida tajriba yo‘li bilan aniqlanadi.
Foydali mineral zarra yuzasi qancha to‘liq ochilsa, boyitish Shuncha
samaraliroq bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda o‘ta yanchilishga yo‘l qo‘ymaslik
kerak, chunki bunda foydali komponent juda mayin shlamlar holiga o‘tib,
boyitish jarayonida boyitmaga ajralmaydi va chiqindilar tarkibida yo‘qoladi.
Bundan tashqari, o‘ta yanchilish elektr energiyasining ortiqcha
sarflanishiga, maydalagich va tegirmonlarning tez ishdan chiqishiga, ularning
ishlab chiqarish unumdorligini pasayishiga va boyitish ko‘rsatkichlarining
yomonlaShuviga olib keladi.
Maydalash va yanchish jarayonlari juda qimmat turadigan jarayonlar
hisoblanadi. Bu jarayonlarda rudani boyitish uchun ketadigan xarajatlarning 60
% dan ortig’i sarflanadi. Shuning uchun maydalashda “hech narsa ortiqcha
maydalanmasin” degan prinsipga amal qilinadi.Shu maqsadda maydalash
bosqichli tarzda amalga oshiriladi.
Maydalash va yanchish jarayonlari ko‘mirni chang holda yoquvchi
stansiyalarda, sement zavodlarida ko‘mirni kokslash uchun tayyorlashda koks
kimyoviy zavodlarida, ohak, dolomit va boshqa mahsulotlarni maydalashda
metallurgik zavodlarda, yo‘l qurilish sanoatida, qum-shag’al tayyorlashda va
hokazolarda ham qo‘llaniladi. Bu hollarda maydalash va yanchish
mahsulotlarining yirikligi keying tanlangan texnologiyaning talablari asosida
o‘rnatiladi.
Tog’ jinslari o‘zining qattiqligiga qarab 4 ta guruhga bo‘linadi: yumshoq,
o‘rtacha, qattiq va o‘ta qattiq. Yumshoq rudalarga M.M.Prototyakonov
shkalasiga ko‘ra 5 dan 10 gacha qattiqlik koeffitsientga ega tog’ jinslari;
o‘rtacha qattiqlikka ega tog’ jinslarga 10 dan 15 gacha koeffitsientga, qattiq
tog’ jinslariga 15 dan 16 gacha koeffitsientga ega va o‘ta qattiq jinslarga 18
dan 20 gacha qattiqlik koeffitsientiga ega jinslar kiradi.
Foydali qazilmalarning qattiqligi, Shuningdek, Mosning qattiqlik
shkalasi bo‘yicha (tirnash usuli) ham aniqlanishi mumkin. Unga ko‘ra, qattiq
21
tog’ jinslariga (masalan, kvars, korund va hokazo) mos bo‘yicha qattiqligi 6-
10; o‘rtacha (ko‘mir, ohak) 2-5; yumshoq (talk, gips) 1-2 Mos bo‘yicha
qattiqlikka ega rudalar kiradi.
Maydalash deb, ruda bo‘laklarining o‘lchamini tashqi kuch ta’sirida
kichraytirishga
aytiladi.maydalash
jarayoni
maydalash
darajsi
bilan
xarakterlanadi. Maydalash darajasi deb, maydalash natijasida ruda
bo‘laklarining o‘lchami necha marta kichrayishini ko‘rsatuvchi kattalikka
aytiladi:
i=
, (1.14)
bunda: D
max
— dastlabki ruda tarkibidagi eng katta bo‘lakning o‘lchami,
mm;
d
max
-maydalangan mahsulot tarkibidagi eng katta bo‘lakning o`lchami, mm.
Boyitish fabrikalarida rudalarni maydalash, odatda, bir necha bosqichda
amalga oshiriladi, chunki bitta maydalagichda kerakli maydalash darajasiga
erishish mumkin emas.Shuning uchun maydalash bir necha bosqichda amalga
oshiriladi. Masalan, rangli va qora metallar rudalarining ko‘pchiligi uchun 3
bosqichda maydalash ishlatiladi.
1-
bosqich. Yirik maydalash 1500 - 1000 mm dan 300 mm gacha.
2-
bosqich.O‘rtacha maydalash 300 mm dan 75 mm gacha.
3-
bosqich. Mayda maydalash 75 mm dan 10-15 mm gacha.
Umumiy maydalash darajasi alohida bosqichlarda olingan maydalash
darajalarining ko‘paytmasiga teng:
=
·
·
(1.15)
Masalan, agar yirik maydalash uchun: i - 1500/300 = 5;
o‘rtacha maydalash uchun: /
= 300/75 = 4;
mayda maydalash uchun: i
mayda
= 75/15 = 5 bo‘lsa;
umumiy maydalash darajasi: i
um
= 5 • 4 • 5 = 100 bo‘ladi.
22
Har qaysi maydalash bosqichidan oldin dastlabki rudaning tarkibidan elash
orqali o‘lchami Shu bosqichdagi maydalangan mahsulot o‘lchamiga teng
mayda sinf ajratib olinadi. Mayda mahsulotni ajratib olish hisobiga
maydalagichga beriladigan yuk qisqaradi, uning ishlab chiqarish unumdorligi
ortadi, elektr energiya sarfi kamayadi, Shuningdek, rudaning o‘ta
yanchilishining oldi olinadi.
Yumshoq rudalar ikki bosqichda, o‘rtacha qattiqlikdagi rudalar 3 bosqichda,
qattiq rudalar esa 4 bosqichda maydalanadi. Ruda qancha qattiq va mustahkam
bo‘lsa, ichki tortilish kuchlarini yengish uchun Shuncha ko‘p kuch talab
qilinadi (1.7- rasm).
Maydalashda mineral zarra yuzasining ochilishi ruda bo‘laklarining
tashqi kuch ta’sirida parchalanishi natijasida sodir bo‘ladi.Ruda bo‘laklarini
parchalash uchun alohida kristallar orasidagi va kristallar ichidagi tortishish
kuchini yengish kerak. Bu moddaning mustahkamligini belgilaydi.Bundan
tashqari, rudaning mustahkamligi uning tuzilishidagi ichki nuqsonlar (darz,
begona narsalar) ga ham bog‘liq.
Rudaning xossasi (mustahkamlik, mo‘rtlik, qovushqoqlik va boshqalar)ga
qarab parchalanishning quyidagi usullari qo‘llanilishi mumkin:
Ezilish- ikkita maydalovchi yuza orasida m da bo‘laklarining siqilishi
natijasida parchalanish.
Yorilish - ruda bo
c
laklarini maydalovchi jismning uchlari (tig‘lari) orasida
uzilib bo
`
linishi.
Zarba-ruda bo‘laklarini qisqa ta'sir etuvchi dinamik yuk ta’sirida
Ishqalanish-ruda bo‘laklarini bir-biriga qarama-qarshi harakatlanuvchi
maydalovchi yuza orasida parchalanishi.
23
1.7-rasm. Jismni kerakli o‘lchamgacha maydalash:
a-ezilish; b-uzilish; d-kesish; e-ishqalanish; f-siqiq zarba; g-erkin zarba.
Maydalash jarayoni ko‘pgina omillarga bog‘liq. Ularga quyidagilarga
qarab 4 ta toifaga bo‘lish mumkin: rudalarning mustahkamligi, mahsulotning
qovushqoqligi, shakli o‘lchami, namligi, maydalanuvchi bo‘laklarning o‘zaro
joylaShuvi
uning zichligi va hokazo. Barcha tog‘ jinslarini ularning qattiqligiga
qarab, 4 ta toifaga bo‘lish mumkin:
1)
yumshoq rudalar, ularning maydalanishga ko
`
rsatadigan qarshilik kuchi <
100 kg/sm
2
;
2)
o‘rtacha qattiqlikka ega rudalar 100-500 kg/sm
2
;
3)
qattiq rudalar 500-1000 kg/sm
2
;
4)
o‘ta qattiq rudalar, ularning maydalanishga qarshilik kuchi >1000
kg/sm
2
.
Maydalash vaqtida ruda bo‘laklari kuchsiz kesimlar bo‘ylab parchalanadi.
Bo‘laklarning kattaligi kichraygan sari ularning mustahkamligi ortib boradi.
Maydalashga sarflanadigan ish qisman maydalanayotgan bo‘laklarning
deformatsiyasiga sarflanadi va atrofga issiqlik tarzida tarqaladi; qisman esa
qattiq jismning erkin (>oiza) energiyasiga aylanib, yangi yuzalarning hosil
bo‘lishiga sarflanadi:
A=A
d
+ A
yu
= k AV + 5AS (Rebinder formulasi)
(1.16)
24
bunda:
A -maydalash ishi;
A
d
— deformatsiya ishi;
A
yu
- yangi yuzalarning hosil bo‘lish ishi;
AV- deformatsiyalangan hajm;
AS ~ yangidan hosil bo‘lgan yuzalarning kattaligi;
k va 5 - proporsionallik koeffltsiyentlari.
Maydalanayotganda maydalash darajasi kichik bo‘lganda yangi yuzalarning
hosil bo‘lish ishi deformatsiya ishiga nisbatan juda kichik bo‘lganligi uchun
uni hisobga olmasa ham bo‘ladi. Bu holda Rebinder tenglamasidan
Kirpichevning xususiy maydalash qonuni hosil bo‘ladi - maydalash ishi
maydalanayotgan jismning hajmiga yoki og‘irligiga to‘g‘ri proporsional
bo‘ladi:
A = k AV= kd
2
(Kirpichev formulasi).
(1.17)
Ko‘pincha maydalash o‘rtacha maydalash darajasida olib boriladi, Shuning
uchun maydalash ishini aniqlashda Rebinder tenglamasida deformatsiya ishini
ham, yangi yuzalarning hosil bo‘lishini ham hisobga olish kerak, Ya`ni
maydalash ishi ham hajmga, ham maydalanuvchi jismning yuziga to‘g‘ri
proporsional.
Rittenger, Kirpichev-Kik qonunlari asosida S/E - E/V koordinatalarida
tuzilgan egri chiziqlarni taqqoslash Shuni ko‘rsatadiki, Rittenger qonuni
zarralarning o‘lchamidan qat’iy nazar, energiyaning solishtirma sarfi yuqori
bo‘lganda, Kirpichev-Kik qonunini esa energiyaning solishtirma sarfi kam
bo‘lganda qo‘llash mumkin.
Rudalarni maydalashni amalga oshiradigan apparatlar maydalagichlar
deyiladi. Bu apparatlar bo‘linish ta’sirini hosil qiluvchi mexanizmning tuzilishi
va mineral agregatiga ta’sir qilish usuli: qisqa ta’sir qiluvchi dinamik yuk-
zarba, asta-sekin kuch qo‘yish — ezish va parchalash, abraziv bo‘linish -
ishqalanish va boshqalar bilan bir- biridan farq qiladi.
25
Bo‘linish (uzilish)ni quyidagi mexanizmlar sodir etadi: katta konus ichida
aylanadigan ikkinchi konus; tekis yuzali yoki tishli valok; qaytarma-
ilgarilanma harakatlanuvchi plitalar; bolg‘achalar; ruda bo‘laklarini irg‘ituvchi
va ularni qaytaruvchi plitalarga urib aylanuvchi rotorlar va hokazolar.
Rudaning mustahkamligi, qovushqoqligi, bo`laklarning kattaligi va boshqa
xususiyatlarga qarab maydalash uchun tashqi ta’sirning biron- bir samaraliroq
usuli tanlanadi.
Maydalagichlar 4 ta asosiy guruhga bo`linadi:
1)
jag’li maydalagichlar - mahsulotni maydalash davriy ravishda
qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas, tekis yoki botiq chiziqli yuza orasida sodir
bo`ladi;
2)
konusli maydalagichlar - mahsulot uzluksiz ravishda ikkita (birining
ichida ikkinchisi aylanuvchi) konus yordamida maydalaniladi;
3)
valokli maydalagichlar — mahsulot ikkita bir-biriga qarama- qarshi
harakatlanuvchi silliq yoki tishli silindrik valoklar orasida ezilib maydalaniladi;
4)
zarbli
maydalagichlar
— ruda bo‘laklari katta tezlik bilan
harakatlanuvchi maxsus detallar, masalan, bolg'achalar zarbi ta’sirida
maydalanadi.
Masalan, agar ruda mustahkam bo‘lsa, uni maydalashning eng qulay usuli
ezish yoki zarba hisoblanadi. Ruda bo‘laklarida ko‘p darzlar bo‘lib, u mo‘rt
bo‘lsa uni zarba ostida maydalash afzalroq, biroq rudaning qovushqoqligi
yuqori bo‘lsa, zarba ta'sirida maydalashning samarasi keskin kamayadi.
Odatda, maydalashning quruq usuli qo‘llaniladi. Agar rudaning tarkibida
loy bo‘lsa, (masalan, marganesli, qo‘ng‘ir temir toshli ruda) ho‘l usulda
maydalanadi.
Maydalash usulini tanlash rudaning qiymati va maydalangan mahsulot
sifatiga qo‘yiladigan talablarga ham bog‘liq. Masalan, agar ruda mo‘rt bo‘lsa
va o‘zida qimmatbaho foydali minerallarni saqlasa, uni maydalash vaqtida iloji
boricha
o‘ta yanchiluvchanlikka va shlamlanishga olib keluvchi
ishqalanishning oldini olish kerak.
26
Rangli va qora metallarning rudalarini yirik, o‘rta va mayda maydalashda
yuqori mehnat unumdorligi bilan ajralib turuvchi konusli maydalagichlar
ishlatiladi.
Qattiq va o‘rtacha qattiqlikka ega bo‘lgan jinslarni yirik, o‘rtacha va mayda
maydalashni ezish prinsipi bo‘yicha ishlovchi (yuzli, konusli va tekis valokli)
maydalagichlarda maydalash maqsadga muvofiqdir. Yumshoq va mo‘rt
jinslarni yirik maydalash parchalash prinsipi bo‘yicha ishlovchi (masalan, tishli
valokli) maydalagichlarda, ularni o‘rta va mayda maydalashni zarba ta’sirida
ishlovchi (masalan, bolg‘achali) maydalagichlarda maydalash tavsiya qilinadi.
Jag‘li maydalagichlar ruda va qurilish mahsulotlarini yirik hamda o‘rta
maydalash uchun ishlatiladi. Jag‘li maydalagichlarda rudani maydalash
qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas yuza (plita)lar orasidagi bo‘shliqda ezilish,
qisman parchalanish va sinish natijasida sodir bo‘ladi. Ruda yuqori tarafdan
plitalar orasidagi bo‘shliqqa beriladi va ularning yaqinlashishi vaqtida
maydalanadi, maydalangan mahsulot esa qo‘zg‘aluvchi yuza har safar
qo‘zg‘almas yuzadan uzoqlashganda bo‘shatish tuynugi orqali tushirib
olinadi.Sanoatda jag‘li maydalagichlar oddiy va murakkab harakatlanuvchi
yuzali qilib ishlab chiqariladi. Bu yuza shamirli o`q yoki ekssentrik valga
osilgan bo‘lib, qo
`
zg‘almas yuzaga goh yaqinlashib, goh undan uzoqlashib
tebranishlar hosil qiladi.Birinchi turdagi maydalagichlar sanoatda keng
ishlatilib, ikkinchi turdagisi esa faqat laboratoriya va yarim sanoat tadqiqotlari
uchun tayyorlanadi. Yuza tebranuvchi harakatni uzatuvchi mexanizm orqali
ekssentrik valdan oladi. Murakkab harakatlanuvchi qo`zg`aluvchi yuzali
maydalagichlarda bu yuza uzatuvchi ekssentrik valga shamir orqali osilgan
bo‘lib, uning pastki qismi esa tirgakli plita orqali shamirga ulangan. Jag‘li
maydalagichlarda maydalangan mahsulotning yirikligi, bo‘shatish tuynugining
kengligi (yuzalar orasidagi minimal masofa) bilan aniqlanadi (1.8-rasm).
Boyitish fabrikalari, ochiq kon va shaxtalarda ruda hamda boshqa
mahsulotlarni yirik maydalashda yuqorida osilgan va sodda harakatlanuvchi
qo‘zgaluvchi yuzali maydalagichlar keng ishlatiladi. Bu yuqori quvvatli
27
maydalagichlar sodda tuzilishga va uncha katta bo‘lmagan balandlikka ega
bo‘lib, ular juda ishonchli hisoblanadi.
1.8-rasm. Jag’li maydalagich: 1-old korpus; 2-almashtiruvchi plitalar; 3-
qo‘zg‘aluvchi yuza; 4-o‘q; 5-maxovik; 6-val; 7—shatun; 8-orqa devor;9-
elektrodvigatel; 10-prujina; 11-tirgak; 12, 15—tirgakli plitalar; 14-vkladish;
13-tyaga.
Yuqorida osilgan va sodda harakatlanuvchi jag`li maydalagichning korpusi
(qutisi) old (1) , orqa (8) va ikkita yonbosh (16) devorlardan iborat. Oldingi
devor qo‘zg‘almas yuza vazifasini bajaradi. Qo‘zg‘aluvchi yuza ikkita
podshipnikka tayangan o‘qga osilgan.
Maydalagich ichki sathini hosil qiluvchi korpusning oldi va yonbosh
devorlarining ichki yuzasi marganesli po‘lat yoki toblangan cho‘yandan
yasalgan almashinuvchi plitalar (2) bilan qoplangan. Podshipniklarga
mahkamlangan ekssentrik val (6) ga vertikal yo‘nalishda qaytarma-ilgarilanma
harakat qiluvchi shatun (7) ning boshi o`rnatilgan. Shatunning teshiklarida
vkladishlar (14) bo‘lib, ular tirgakli plitalarning uchlari (12) va plitalarning
ikkinchi uchlari (15) vkladishga o‘rnatilgan.
Shatun yuqoriga harakatlanganda plitalar orasidagi burchak kattalashadi va
qo‘zg‘aluvchi yuza qo‘zg‘almas yuzaga yaqinlashadi. Bunda mahsulot ezilish,
qisman esa siljish va bukilish hisobiga maydalanadi. Deformatsiyaning siljish
28
va bukilish kabi turlari qoplovchi plitalar yuzasining qirraligi bilan
tuShuntiriladi.
Maydalagich korpusining yon devorlari silliq plitalar bilan qoplanadi.
Shatun pastga harakatlanganda qo‘zg‘aluvchi yuza og‘irlik kuchi va tyaga (13)
orqali buferli prujina (10) ta sirida qo`zg`almas yuzadan uzoqlashadi. Bunda
maydalangan mahsulot to‘kiladi.
Bo‘shatish tuynugining kengligini o‘zgartirish boshqaruvchi ponalar
yordamida yoki tirgakli plitalarni almashtirish orqali amalga oshiriladi.Val (6)
ga ikkita maxovik (g‘ildirak) (5) o‘rnatilgan.Maxoviklardan biri shkiv rolini
bajaradi.
Jag‘li maydalagichlar elektrodvigatel (9) dan ponasimon tasmali uzatma
orqali harakatga keltiriladi.
Asosiy podshipnik va shatun kallagining podshipniklari suyuq moy bilan,
qo‘zg‘aluvchi yuzaning podshipniklari va tirgakli plita vkladishlari konsistent
moy bilan moylanadi. Suyuq moy podshipnikka avtomat ravishda ishlaydigan
stansiyadan tushadi. Bu stansiya bakdan, yog‘ nasosi, elektrodvigatel, filtr-
sovutkich va kontrol-o‘lchov apparatlari (termometr-rele, bosim relesi,
monometr va hokazo) dan iborat. Konsistent moy quvurlar orqali yoki qoida
moy stansiyalaridan beriladi.
Keyingi yillarda murakkab harakatlanuvchi jag`li maydalagichlar ishlatila
boshlandi (1.9-rasm).Qo‘zg‘almas yuza (1) maydalagich staninasining bir
qismi hisoblanadi. Qo‘zg‘aluvchi yuza (13) qo‘zg‘aluvchi podshipnik
yordamida (soat strelkasi bo‘yicha aylanuvchi) ekssentrik valga (2) osilgan.
Tirgakli plita bir uchi bilan qo‘zg‘aluvchi yuzning vkladishi (12) ga, ikkinchi
uchi bilan tayanch (8) ning vkladishi (9) ga suyanadi.Maydalagichning bu
tayanchi va staninasi o‘rtasida gaykalar bilan ikkita vint (5) da mahkamlangan
pona (7) joylashgan. Bu ponaning holatini vertikal yuzada o‘zgartirib,
maydalagich bo‘shatish tuynugining kengligi idora qilinadi.
29
1.9-rasm. Yuzasi murakkab harakatlanuvchi jag‘li maydalagich:
1-qo‘zg‘almas yuza; 2-ekssentrik; 3-podshipnik; 4-shkiv; 5,6-vint;
7—pona; 8—tayanch; 9,12—vkladish; 10—tyaga; 11 13—qo‘zg‘aluvchi yuza;
14,15—almashtiruvchi plitalar.
Qo‘zg‘aluvchi yuza va tirgakli plita orasidagi kerakli bog‘lanish prujinali
tyaga (10) orqali amalga oshiriladi. Korpusning asosiy podshipniki (3) ga
o‘rnatilgan ekssentrik val (2) ponasimon-tasmali uzatma va shkiv (4) orqali
harakatga keltiriladi. Ishchi holatda qo‘zg‘aluvchi yuza qo‘zg‘almas yuzaga
goh yaqinlashadi, goh undan uzoqlashadi. Shu bilan birga u qo‘zg‘almas yuza
bo‘ylab harakat qiladi. Shuning uchun bunday maydalagichlarda mahsulot
ezilish va ishqalanish hisobiga bo‘linadi.
Maydalangan mahsulotni bo‘shatish tuynugidan majburan chiqarish
hisobiga (ishqalanish kuchi pastga yo‘nalgan) murakkab tebranuvchi jag‘li
maydalagichlar oddiy tebranuvchi jag‘li maydalagichlarga nisbatan yuqori
mehnat
unumdorligiga
ega.
Maydalagichning
ichki
ishchi
yuzasi
almashtiruvchi plita (14) va (15) bilan qoplangan.
30
1.10-rasm.Yuzalar siqib qolgan maydalanuvchi bo‘laklarning muvozanati.
Qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas yuzalar orasidagi burchak qamrash burchagi
deyiladi. Uning chegaraviy (eng katta) ma’nosi itaruvchi kuchlarning
ishqalanish kuchlari bilan to‘liq muvozanatlashgandagi holat bilan aniqlanadi,
bu bilan mahsulotning maydalagichdan otilib chiqib ketishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Qamrash burchagining chegaraviy ma’nosini maydallagich yuzalari qisib
qolgan mahsulot bo‘lagining muvozanat shartidan aniqlash mumkin (1.10-
rasm).
= R
1
, sin a/2 + P sin a/2 - f P cos a/2 - f P
1
cos a/2 = 0.
R
1
= P bo‘lganiligi uchun 2 sin a/2 = 2 f - cos a/2yoki tg a/2 = f,
bunda: f- mahsulot va yuza orasidagi sirg‘anishnimg ishqalanish
koeffitsiyenti.
f ni tg orqali ifodalansa a = 24 hosil bo‘ladi.
Shunday qilib, qamrash burchagining eng katta qiymati ishqalanish
burchagining 2 martasidan kichik bo‘lishi kerak. Amalda a< 24°.
Tajribalar asosida qamrash burchagi 24° dan kichikroq olinsa, a = 24 ga
nisbatan maydalagichlarning ishlab chiqarish unumdorligini ortishi aniqlangan.
31
Jag’li maydalagichlarning ishlab chiqarish unumdorligi empirik formulalar
asosida mashinasozlik zavodlari kataloglari yoki tajriba yo‘li bilan aniqlanadi.
Jag’li maydalagichning hisoblab aniqlanadigan to‘liq ishlab chiqarish
unumdorligi quyidagi empirik formuladan aniqlanadi:
Q =
50+750 V)Le8
s
(1.19)
bunda. k
y
k
n
— maydalanayotgan mahsulotning yirikligi, namligi va
qattiqligini hisobga oluvchi koeffitsiyent; (150+750 V) - solishtirma tajribaviy
ishlab chiqarish unumdorligi, m
3
/(m
2
. soat); V~ qabul qilish tuynugining
uzunligi; e — bo‘shatish tuynugining kengligi; m, 8 — sochma zichlik, m/m
3
,
L - qabul qilish tuynugining uzunligi, m.
Dvigatelning quvvati quyidagi empirik formuladan aniqlanadi;
N=SLV (1.20)
bunda:S -qabul qilish tuynugining kengligiga bog‘liq koeffitsiyent.
Konusli maydalagichning maydalovchi qismi qo‘zg‘almas konus ichiga
joylashtirilgan qo‘zg‘aluvchi konus hisoblanadi (1.11-rasm). Mahsulotni
maydalash ikkita ekssentrik joylashgan kesik konusning qo‘zg‘aluvchi va
qo‘zg‘almas konus orasidagi halqasimon ishchi maydonda bajariladi.
Qo‘zg‘aluvchi konus pastki uchi ekssentrik valga erkin kira oluvchi valga zich
o‘rnatilgan. Ekssentrik val vertikal podshipnikda aylanadi. Ekssentrik val
maydalagichning o‘qi bo‘ylab harakatlanganda konus valining uchi ekssentrik
val teshigi chizuvchi aylana bo‘ylab harakatlanadi, OB valning o‘qi esa konusli
yuza chizadi. Valning bunday harakatlanishi natijasida valga zich o‘rnatilgan
qo‘zg‘aluvchi konus qo‘zg‘almas konus ichida tebranadi va qo‘zg‘almas konus
uning devoriga maksimal yaqinlashadi hamda qarama-qarshi devordan
uzoqlashadi. Yarim aylanishdan so‘ng maydalovchi konusning holati qarama-
qarshi tomonga o‘zgaradi: chap devorga maksimal yaqinlashadi va o‘ng
devordan uzoqlashadi.
Qo‘zg‘aluvchi konusning qo‘zg‘almas konusga yaqinlaShuvida mahsulot
maydalanadi. Jag‘li maydalagichdan farqli o‘laroq konusli maydalagichlar
32
uzluksiz ishlaydi, chunki konus yuzasining qaysidir qismi xohlagan vaqtda
yaqinlashib
mahsulotni
maydalaydi.
Uzluksiz
ishlash
maydalagich
mexanizmlarini va elektrodvigatel uzatmalarini zo‘riqtirmaydi.
Jag‘li maydalagichlarga nisbatan konusli maydalagichlar yuqori mehnat
unumdorligi, tinch ishlashi, maxovikning yo‘qligi, ancha yuqori maydalanish
darajasi, maydalangan mahsulot yirikligining bir tekisligi kabi bir qator
afzalliklarga ega.
O‘rtacha maydalash darajasi 3—4 ga teng. Ularning kamchiligiga tuzilishining
murakkabligi, bo‘yining balandligi kirib, ular maydalagich tayyorlashni va
ta'mirlashni qimmatlashtiradi. Yana bir kamchiligi yopishqoq va loyli
mahsulotlarni maydalashga yaramaydi. Belgilangan vazifasi va maydalash
jarayonining xususiyatiga qarab ikki turdagi konusli maydalagichlar mavjud:
osilma valli va tikka maydalovchi konusli (yirik maydalash uchun); konsol
valli va qiya maydalovchi konusli (o‘rtacha va mayda maydalash).
1.11-rasm. Osilma valli yirik maydalovchi konusli maydalagichning sxemasi
va ishlash prinsipi: 1-staminaning yuqori qismi (qo‘zg'almas konussimon
kosacha); 2-maydalovchi konus; J-val; 4-ekssentrik stakan; 5-staminaning
pastki qismi; 6-konusli uzatma; 7-uzatma vali; 5-shkiv tomonga o‘zgaradi:
chap devorga maksimal yaqinlashadi va o‘ng devordan uzoqlashadi.
33
O‘rtacha va mayda maydalash uchun ishlatiladigan maydalagich- larning
xarakterli xususiyati ularda maydalovchi konusning qiya shaklda bo‘lishidir.
Agar yirik maydalovchi maydalagichlarda maydalagich konus o‘qining og‘ish
burchagi 20-30° bo‘lsa, o‘rtacha va yirik maydalagichlar uchun 80—100° ni
tashkil qiladi.
O‘rtacha va mayda maydalovchi maydalagichlar yirik maydalovchi
maydalagichlardan tez yurarligi bilan farq qiladi. Maydalagichning o‘lchamiga
qarab o‘rtacha va mayda maydalovchi maydalagichlarning maydalovchi
konuslarining tebranishlar chastotasi 215-350 min
1
, yirik maydalovchi
maydalagichlarda esa atigi 80-170 min '.ni tashkil qiladi.
Yirik maydalovchi konusli maydalagichlar yuklovchi va bo‘shatuvchi
tuynuklarining kengligi bilan xarakterlanadi. Masalan, maydalagich yuklovchi
tuynugining kengligi 1200 mm, bo‘shatish tuynugining kengligi 150 mm
bo‘lsa, u yirik maydalovchi maydalagich KKД-1200/150 deb yuritiladi.
Yirik maydalovchi maydalagichlarning ishlab chiqarish unumdorligi jag‘li
maydalagichlarga o‘xshab, birinchi navbatda ularning o‘lchamiga va iste’mol
qiladigan quvvatiga bog‘liq. o‘lchamlari bir xil maydalagichlarda ishlab
chiqarish unumdorligi konusning tebranish chastotasi va maydalangan
mahsulotning yirikligiga bog‘liq.
Maydalagichga bir xil yiriklikka ega bo‘lgan mahsulotlar solinib,
maydalangan mahsulot qancha mayda bo‘lsa, uning ishlab chiqarish
unumdorligi Shuncha kam bo‘ladi.
| 