Elash orqali tahlil deb, mahsulot namunasining yirikligiga qarab bir qator
sinflarga ajratishga aytiladi.Elash orqali tahlil foydali qazilma alohida
sinflarining chiqishini aniqlash uchun o‘tkaziladi.Shuningdek, qiziqilayotgan
komponentlarning sinflardagi miqdori ham aniqlanadi.
Namunani sinflarga ajratish uni ma'lum o‘lchamli teshiklarga ega elaklar
turkumi yordamida elash orqali amalga oshiriladi.Elash orqali tahlil o‘lchami
9
150-200 mm dan +0,074-0 (0,043) mm gacha mahsulotni tekshirish uchun
qo‘llaniladi. O‘lchami 0,074 mm dan kichik mahsulotlarning granulometrik
tarkibi sedimentatsiya usuli bilan aniqlanadi.
Boyitish amaliyotida elash orqali tahlil qilish uchun sim yoki sintetik
to‘rdan kvadrat shakldagi teshikli qilib tayyorlangan nazorat elaklar
ishlatiladi.To‘plamdagi elak teshiklari o‘lchamining nisbati doimiy va
o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin.Odatda, rudani elash uchun ishlatiladigan
elaklar turkumi quyidagi o‘lchamdagi elaklarni o‘z ichiga oladi. 60, 40, 30; 20;
10; 5; 2,5 va 1 mm.
Ko‘mirni elash uchun esa elaklar turkumi: 150; 100, 50, 25, 13, 6,3; 1; 0,5 mm.
Ikkita qo‘shni elak teshiklari o‘lchamining bir-biriga nisbati modul
deyiladi.Yirik mahsulotni elashda 2 ga teng modul ishlatiladi. Bu modulga
ko‘ra elaklar turkumi quyidagi o‘lchamli elaklardan tashkil topadi.100; 50; 25;
12; 6; 3; 0. Mayda mahsulotni elash uchun esa 2 ga teng modul
qo‘llaniladi.Unga katta, asosiy elak deb o‘lchami 200 mesh (0,074 mm) li elak
olinadi (mesh-25,4 mm ga to‘g‘ri keladigan teshiklar soni). Elaklar turkumi
quyidagicha tuziladi:
0,074 x 1,41 = 0,1 mm,
0,1 x 1,41 = 0,1 mm,
0,14 x 1,41 = 0,1974 mm va hokazo.
Dastlabki mahsulotning massasi mahsulotning yirikligiga, namuna olish
usuliga va elash orqali tahlilning aniqligiga bog‘liq. Granulometrik tahlil uchun
namunaning maksimal miqdori quyidagi formula orqali topiladi:
M = 0,02d
2
+ 0,5 d
bunda: d — zarraning maksimal o‘lchami, mm.
Talab qilinadigan aniqlikka va mahsulotning namligiga qarab elash orqali
tahlil quruq va jamlashgan usulda o‘tkazilishi mumkin. Mahsulotning namligi
uncha katta bo‘lmaganda va 0 ta aniqlik talab qilinmaganda elashning quruq
usuli qo‘llaniladi.
10
O‘lchami 0-13 mm li mahsulotning namligi yuqori bo‘lib, quruq usulda
elashni qiyinlashtirsa, namuna dastlab quritiladi. Og’irlikdagi yo‘qolish elash
natijasida olingan alohida sinflar chiqishlari orasida taqsimlanadi.Yirik
o‘lchamli sinflar quritilmaydi.Yirik mahsulotning tahlili laboratoriya elaklarida
o‘tkaziladi.O‘lchami 6 mm gacha bo‘lgan mayda mahsulotni elash mexanik
silkitkichlarda amalga oshiriladi.
Mahsulotni elash 10-30 daqiqa davom etadi.Elash vaqti mahsulotning
namligi va yirikligiga bog`liq: mayda va nam mahsulot uzoq vaqt elanadi.
Keyin silkitkichda yoki qoida Shu elaklarning o‘zida elashning qanchalik to‘liq
bo‘lganligi tekshiriladi.
Agar qayta elashda 1 daqiqa davomida elakdan o‘tgan mahsulot massasi
elakda qolgan mahsulot massasidan 1 % ortmasa, yirik mahsulotni ham, mayda
mahsulotni ham elash tamomlangan hisoblanadi.
Mayin tuyilgan mahsulotni suvda yoki havoda cho‘kish tezligiga qarab
tahlil qilish sedimentatsiya tahlili deyiladi. Sedimentatsiya tahlilning eng sodda
usuli tindirish hisoblanadi. Tahlil uchun 20—50g mahsulot balandligi 150 mm
gacha bo‘lgan stakanga solinadi. Stakan yuqori belgisigacha suv bilan
to‘ldiriladi. Tahlil uchun tayyorlangan bo‘tana zarralarning erkin tushishini
ta’minlash uchun suyuq(10:1) bo‘lishi kerak.
Bo‘tana tingandan keyin ustki qismining diametri 6-10 mm li sifon trubka
orqali C idishga tushirib olinadi. Tahlil quyidagicha bajariladi: A stakandagi
bo‘tana yaxshilab aralashtiriladi.
11
1.1-rasm.Sedementatsiya tahlili o‘tkazish uchun asbob
Aralashtirish to‘xtatilgandan so‘ng sekundomer yoqiladi va ma’lum
muddatga bo‘tana eng mayda fraksiya (-10 mk)ni cho‘kishi uchun tinch holda
ushlab turiladi.
Ma’lum vaqt o‘tgandan keyin sifon trubkaning qisqichi ochiladi va cho‘kma
ustidagi suyuqlik quyib olinadi. Stakan yana suv bilan to‘ldiriladi va bu
operatsiyalar ajratib olinayotgan suyuqlik tiniq holga kelguncha takrorlanadi.
«C»idishdagi hamma suyuqlik bitta qilib yig‘iladi va tindiriladi, undan keyin
suv to‘kib olinadi, qoldiq quritiladi va tortiladi. Xuddi Shu tartibda boshqa
sinflar (-20 mk) ham tindiriladi.
Elaklar turkumi yordamida elab, ajratib olingan sinflar tortiladi va ularning
umumiy chiqishi foizlarda aniqlanadi. 1 % dan ortiq yo‘qolishga yo‘l
qo‘yilmaydi. Namunalarini elash va alohida sintlar kimyoviy tahlilining
natijalari 2-jadvalga kiritiladi. Jadval quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
Elash orqali tahlil natijalari grafik tarzda «plus» bo‘yicha (elakda qolgan
mahsulotning umumiy qoldig‘i) yoki «minus» bo‘yicha (elakdan o‘tgan
mahsulotning umumiy qoldig‘i) yiriklikning umumiy xarakteristikasi
ko‘rinishida ifodalanadi.
Ordinata o‘qiga sinflarning umumiy chiqishi foizlarda, absissa o‘qiga esa
elak teshiklarining o‘lchami yoki zarraning diametri millimetrlarda qo‘yiladi.
12
1.1-jadval
Elash orqali tahlil natijalari
Sinflarning
O`lchami, mm
Chiqish
Umumiy chiqishi
g
%
“Plus”
bo‘yicha
“Minus”
bo‘yicha
+ 100
3,7
3,7
3,7
100,0
-100+50
10,71
10,71
14,41
96,30
-50+25
10,45
10,45
24,86
85,59
-25+12
12,70
12,70
37,56
75,14
-12+6
18,48
18,48
56,04
62,44
-6+3
12,99
12,99
69,03
43,96
-3+1,5
10,01
10,01
79,04
30,97
-1,5+0,75
11,00
11,00
90,04
20,96
-0,75+0
9,96
9,96
100,0
9,96
Dastlabki ruda
100
100
-
-
«Plus» bo‘yicha yiriklik umumiy xarakteristikasining botiq ko‘rinishi
rudada mayda zarralarning ko‘pligidan, qavariq ko‘rinishi esa yirik
zarralarning ustunligidan darak beradi. Oraliq sinflarning chiqishi egri chiziqni
interpolatsiyalab topiladi.
1.2-rasm. Yiriklik xarakteristikalari.
13
Bunday egri chiziqlarni tuzishda chiziqli shkalani ishlatilishi sinflarning
soni oz bo‘lganda va dastlabki mahsulotdagi zarralarning eng katta va eng
kichik o‘lchamlari orasidagi farq uncha katta bo‘lmaganda qulay.
| 